نيره خادمي
حوالي ساعت ۲ و نيم ظهر يكشنبه ۴ خرداد خط لوله انتقال نفت شركت بهرهبرداري نفت و گاز آغاجاري از مجموعه كرنج در بخش جايزان به سمت تلمبهخانه شماره يك اميديه، در نزديكي روستاي صفر تركيد و هزاران ليتر نفت خام از حفرهاي به اندازه كف دست وارد رودخانه مارون و منطقه پيرامون آن شد. فاجعهاي كه از حدود يك سال پيش زنگ خطر آن به صدا در آمده بود، سرانجام رخ داد. در همان ساعتهاي اوليه عمليات پاكسازي با استفاده از پدهاي جاذب و اسكيمر و البته آنطور كه منابع محلي گزارش دادهاند، سوزاندن نفت خام آغاز شده است؛ اقداماتي كه مورد تاييد و رضايت سازمان محيطزيست نيست و به گفته عضو انجمن مهرورزان زيستبوم مارون، اكوسيستم منطقه را نجات نخواهد داد.
خط لوله انتقال نفت شركت بهرهبرداري نفت و گاز آغاجاري از بالاي بيشهزار و رودخانه مارون عبور ميكند تا نفت خام را از ميدان نفتي كرنج پارسي جمعآوري كند و به پالايشگاه آبادان برساند. خطوط انتقال نفت منطقه اما قدمت طولاني دارند و به زماني برميگردند كه شركت نفت ايران و انگليس ميدان نفتي آغاجاري را كشف كرد. زيرساختهاي برداشت نفت و گاز از همان زمان توسط اين شركت در دستور كار قرار گرفت و سال ۱۳۲۳ نيز نخستين محموله نفتي اين ميدان از طريق خط لوله به پالايشگاه آبادان ارسال شد. برخي لولههاي انتقال نفت در دهههاي قبل توسط شركت نفت، تعويض شد؛ از جمله دو خط لوله به قطرهاي ۱۲ و ۱۶ اينچ و به طول ۱۸ كيلومتر در واحد كرنج، اما در طول 10سال گذشته با وجود تلاش براي عيبيابي و ايمنسازي خطوط، اقدامي براي تعويض گسترده اين خطوط صورت نگرفته است. «عبدالرحيم طيبي»، فعال محيطزيست و عضو انجمن مهرورزان زيستبوم مارون هم البته در گفتوگو با «اعتماد» روزهايي از كودكياش را به ياد ميآورد كه شاهد تعويض برخي از خطوط انتقال نفت اين شركت بوده است. «لولههاي انتقال نفت با اينكه سالهاست پوسيده شدهاند، اما ديگر اقدامي براي تعويض و رفع عيب آنها نشده است. زنگ خطر زماني روشن ميشود كه لولهها نشتي دارند و اين اعلام خطر در اين منطقه از حدود يك سال پيش بهطور جدي اتفاق افتاد، اما هيچ كس به آن توجه نكرد. در طول يك سال گذشته حدود ۳۰۰ متر بالاتر از نقطهاي كه حالا تركيدگي و نشتي ايجاد شده است، نشتي به وجود آمده بود و شركت نفت در حالي كه بايد اين لولهها را تعويض ميكرد تنها به تعمير جزيي اكتفا كرد تا روز يكشنبه كه اين فاجعه زيستمحيطي در منطقه رخ داد.» به گفته او سال گذشته كه نشتيها به وجود آمد، از شركت به منطقه رفتند و حتي چند درخت هم به بهانه ترميم و تعويض خط لوله قطع كردند، اما ظاهرا موضوع از آن به بعد تقريبا مسكوت باقي مانده است: «لولهها نشتي داشت و شايد حدود دو هزار ليتر نفت خام از آن خارج شده بود. تصور ما اين بود كه محيطزيست اميديه از ماجرا مطلع ميشود و آن را پيگيري ميكند، اما هيچ كاري انجام نشد و حالا مسوولان شركت بايد پاسخ دهند كه چرا هيچ كاري نكرده و لولهها را تعمير و تعويض نكردهاند. لولههاي انتقال نفت در اين منطقه معمولا دو و نيم تا سه متر ارتفاع دارند، بنابراين زماني كه نفت درون آن جريان پيدا كرده و جابهجا ميشود، بر اثر برخورد با سطح زيرين دچار سايش ميشود، روندي كه با توجه به فرسودگي لولهها، احتمال بروز فاجعه را بيشتر ميكند.» طيبي ميگويد لولهاي كه تا هفتههاي پيش نشتي داشت حالا تركيده است و نفت خام رودخانه و حاشيه رودخانه را آلوده كرده است. «ميزان آلودگي وحشتناك است. اگر چه در حال حاضر شركت نفت در حال پاكسازي منطقه است، اما امكانات آنها خيلي ضعيف است و نفت بعضي از قسمتها را با شاخه درخت جمع ميكنند. اليافي را روي نفت ميكشند و آن را در يك گوشه جمعآوري كرده، با لوله ميكشند و انتقال ميدهند. قطعا امكانات پيشرفتهتري در دنيا براي اين كار هست و اميدواريم كه از توان بينالمللي در اين زمينه كمك بگيرند، آنهم در شرايطي كه متاسفانه در بعضي از قسمتها هم نفت را آتش ميزنند.»
اين نخستين حادثه نفتي در جنوب كشور نيست و تاكنون بارها نهتنها در استان خوزستان كه در برخي ديگر از استانهاي مجاور هم شاهد شكستگي لولههاي انتقال نفت يا انفجار و آتشسوزي به علت فرسودگي شبكه انتقال بودهايم. آذر سال ۱۳۹۵ لوله انتقال نفت مارون - اصفهان براي سومين بار دچار شكستگي شد و حجم بالايي از آلودگي نفتي را راهي رودخانه، مزارع پرورش ماهي و حتي سد كارون ۴ كرد. ارديبهشت سال ۹۸ خط لوله ۴۲ اينچ نفت شركت بهرهبرداري نفت و گاز آغاجاري دچار نشت و آتشسوزي شد. اين خط لوله در مسير اميديه به تاسيسات مارون ۲ در حين انجام كار تعميرات دچار نشتي نفت شد كه با توجه بهشدت نفتريزي پس از حدود ۴۵ دقيقه به حريق منجر و به موازات آن خط ۱۲ اينچ گاز مايع نيز دچار حريق شد. مديرعامل شركت ملي مناطق نفتخيز جنوب به دنبال اين اتفاق دستور بركناري چهار تن از مديران اين شركت به علت سهلانگاري اين افراد در انجام وظايف محوله، عدم رعايت دستورالعملهاي ايمني و عدم بهكارگيري تمهيدات لازم براي انجام تعميرات را صادر كرد. رييس خدمات عمليات، رييس HSE، رييس بازرسي خطوط لوله و سرگروه آزمايش چاه شركت بهرهبرداري نفت و گاز آغاجاري از جمله افراد بركنار شده بودند. آبان سال ۱۴۰۰ نيز خط لوله گاز شركت نفت و گاز مارون بر اثر انفجار دچار آتشسوزي شد و دليل آن فرسودگي خط لوله اعلام شد. اتفاقات اينچنيني نشان ميدهد كه شبكه انتقال نفت كشور تا چه اندازه آسيبپذير و نيازمند تعمير و بازسازي است اما هنوز آنطور كه بايد به آن پرداخته نشده است. بررسيهاي «اعتماد» هم نشان ميدهد كه اقدامات شركت نفت در سالهاي اخير بيشتر در زمينه تعمير بوده است تا بازسازي و تعويض اساسي خط لولهها.
انتقاد سازمان محيطزيست: راضي نيستيم
محمدجواد اشرفي، مديركل حفاظت محيطزيست خوزستان ديروز در نشست با خبرنگاران از تكرار حوادث مرتبط با آلودگيهاي نفتي در استان انتقاد كرد و گفت كه رويهها نيازمند اصلاح است و مديران صنعت نفت بايد در اين زمينه پاسخگو باشند: «به نظر ميرسد حوادث و آلودگيهاي نفتي براي برخي از مديران مناطق نفتخيز به موضوعي عادي و بياهميت تبديل شده است. اين در حالي است كه استمرار چنين رويههايي، خسارات جبرانناپذيري به محيطزيست، منابع آب و سلامت مردم وارد ميكند. ضعف زيرساختي و فرسودگي خطوط انتقال نفت از جمله علل اصلي تكرار اين حوادث است و سوال ما اين است چرا اقدامات پيشگيرانه از جمله ترميم و تعويض خطوط لوله در زمان مناسب انجام نميشود؟ اين ابتداييترين اصل در مديريت بحران و حفظ محيطزيست است.» مشاهدههاي ميداني مديركل حفاظت محيطزيست خوزستان نشان ميدهد كه با وجود تكرار چنين حوادثي در سالهاي گذشته همچنان هم آمادگي لازم براي مواجهه با چنين شرايطي در شركتهاي بهرهبردار وجود ندارد. او هم گفته فعالان محيطزيست درباره اقدامات غير اصولي چون سوزاندن مواد نفتي به جاي جمعآوري اصولي را تاييد كرد و گفت كه اين كار روشي كاملا نادرست و غيراستاندارد است، آن هم در شرايطي كه استفاده از نيروهاي غيرمتخصص و حتي افراد محلي بدون آموزشهاي لازم براي مقابله با آلودگي نفتي و پاكسازي باعث ايجاد نگراني شده است. «انتظار ميرفت اقدامات لازم در زمينه جمعآوري مواد آلاينده با سرعت و دقت انجام شود، اما عملكرد برخي شركتهاي نفتي از حداقلهاي مورد انتظار نيز فاصله داشت. با قاطعيت اعلام ميكنيم كه مجموعه حفاظت محيطزيست از نحوه مديريت زيستمحيطي اين حادثه رضايت ندارد.» او معتقد است كه بايد نگاه مسوولانهتري در مديران صنعت نفت نسبت به محيطزيست شكل بگيرد و تا زماني كه چنين باوري در ميان تصميمگيران وجود نداشته باشد، نميتوان انتظار بهبود شرايط را داشت.
شركت نفت اما اوضاع را تحت كنترل عوامل و تيمهاي عملياتي عنوان كرده است. علي شكيبا كيا، رييس ايمني، بهداشت، محيطزيست و پدافند غيرعامل شركت بهرهبرداري نفت و گاز آغاجاري در اين باره ميگويد كه عمليات پاكسازي آلودگيهاي نفتي با بهرهگيري از تجهيزات و ابزارهاي تخصصي در حال انجام است و در همين راستا دو سد خاكي و دو سد آبي به منظور مهار لكههاي نفتي در رودخانه مارون احداث شده است: «چند سد دو لايه در مسير رودخانه نصب شده است. اين سدها به گونهاي طراحي شدهاند كه نفت را در سطح مهار كرده و اجازه عبور آب پاك از زير آن را ميدهند. اقدامات كنترلي در پاييندست رودخانه نيز با همكاري مناطق همجوار به منظور افزايش ضريب ايمني و جلوگيري از ورود لكههاي نفتي به آبهاي جاري انجام شده است.»
دستور دادستاني
ابعاد اين فاجعه زيست محيطي هنوز مشخص نشده است و در اين راستا تماسهاي خبرنگار «اعتماد» با معاون محيطزيست انساني استان خوزستان براي ارزيابي اقدامات و آنچه در منطقه پيش آمده است، بينتيجه ماند. با وجود اين روز گذشته پس از حدود يك هفته، دادستان عمومي و انقلاب شهرستان اميديه به همراه بازپرس پرونده به محل نشت خط انتقال نفت و ورود آلودگي نفتي به رودخانه مارون رفت. رضا پارسايي پس از بازديد ميداني از منطقه دستور جمعآوري فوري لكههاي نفتي و پاكسازي رودخانه را صادر كرد و گفت: «اين آلودگي ناشي از شكستگي خط لوله و هدررفت ميعانات نفتي در خطوط انتقال است كه تا مدخل رودخانه و ساحل پيشرفت داشته و منجر به خساراتي به محيط زيست شده است. نظارت بر خطوط لوله انتقال نفت، گاز و ميعانات نفتي بايد مستمر باشد تا از وقوع اينگونه اتفاقات از جمله آثار جبرانناپذير براي محيطزيست پيشگيري شود. دستورات لازم در خصوص جمعآوري آلودگي توسط عوامل مسوول صادر و بررسيها به منظور تعيين ميزان خسارات وارده و مقصرين احتمالي ادامه دارد.»
تبعات فاجعه و سردرگمي روستاييان
نشت نفت از خطوط لولههاي جايزان نهتنها باعث آلودگي گسترده خاك و منابع آبهاي سطحي و زيرزميني شده، بلكه حيات جانوران، گياهان و سلامت ساكنان منطقه را نيز بهشدت تهديد ميكند. اين آلودگيها قابليت ورود مستقيم به منابع آبي مردم را دارد و سلامت عمومي را تحتتأثير قرار ميدهد. حاشيه رودخانه مارون در حال حاضر آغشته به آلودگي و چربي نفت خام است، بنابراين زماني كه پرندگان و ساير حيوانات براي رفع تشنگي به لب رودخانه بروند، آب آلوده نصيب آنها ميشود. عضو انجمن مهرورزان زيستبوم مارون از آهوي ايراني منطقه حفاظتشده ديمه نام ميبرد و ميگويد كه اين رودخانه، محلي براي رفع تشنگي حيوان است و قطعا نوشيدن از اين آب در هفتههاي آينده نهتنها بر روي اينگونه حفاظتشده كه بر بقيه گونههاي جانوري منطقه نيز تاثير خواهد گذاشت. مردم منطقه نه تنها براي دامهايشان از اين آب استفاده ميكنند كه زمينهاي كشاورزي و باغات را هم از اين طريق سيراب ميكنند. ضمن اينكه نفت خام، اكوسيستم منطقه را دچار نابودي خواهد كرد. به گفته طيبي، حاشيه دو طرف رودخانه آلوده به نفت است و معلوم نيست چطور ميتوانند آن را تميز كنند: «مرغهاي ماهيخواري كه از بالا روي آب ميپرند بدنشان چرب ميشود و احتمالا رفته رفته از بين ميروند. فاجعه در راه است.» اهالي روستاي برج از توابع بخش مركزي جايزان اميديه هم از اين ماجرا گلايه دارند. بر اثر جاري شدن نفت در رودخانه مارون مراتع بيش از ده روستا دچار آلودگي شدهاند؛ محصولات آنها از بين رفته، نهرهاي سنتي منطقه پر از نفت شده و ماهيهاي رودخانه تلف شدهاند. گاوميشهايشان از گرما در حال تلف شدن هستند، چرا كه نميتوانند از آب رودخانه بنوشند. آلودگي نفتي نهتنها منابع آب مورد استفاده براي كشاورزي و دامداري را آلوده كرده كه به معيشت جوامع محلي هم آسيب رسانده است. يكي از اهالي روستاي برج به ايلنا ميگويد: بالاي ۲۵۰۰ رأس دام سبك و سنگين در معرض خطر مسموميت هستند. آبشخور تمام دامهاي ما همين رودخانه است. اگر اطلاعيهاي مبني بر آلودگي رودخانه از سوي شركت نفت و محيطزيست صادر ميشد، سرگردان نميشديم.
نگراني از سلامت نسل هاي آينده
اعضاي انجمن دوستداران طبيعت رامهرمز در بيانيهاي نسبت به اين موضوع اعتراض كردند و تخريب محيطزيست در منطقه جايزان را تهديدي براي كل اكوسيستم منطقه و سلامت نسلهاي آينده دانستند. در اين بيانيه از دولت و شركتهاي نفتي خواسته شده است كه به جاي انكار و كماهميت شمردن اين حوادث، اقدامات پيشگيرانه و جبراني فوري را آغاز كنند: «اين فاجعه، بار ديگر نشاندهنده ضعف مديريت بحران، نظارت ناكافي و عدم مسووليتپذيري شركتهاي نفتي در قبال محيطزيست است. در اين شرايط حساس مسوولان و ارگانهاي ذيربط هرچه سريعتر بايد نسبت به انجام موارد ذيل اقدام نمايند: پاكسازي سريع و علمي منطقه با استفاده از روشهاي استاندارد و نظارت سازمانهاي مستقل محيطزيستي، جبران خسارت به جوامع محلي كه از آلودگي آب، خاك و هوا رنج ميبرند، بررسي علل حادثه و محاكمه مسوولان سهلانگار در اين رويداد، ، بازسازي و نوسازي خطوط لولههاي فرسوده براي جلوگيري از تكرار چنين حوادثي، شفافسازي و گزارش عمومي درباره اقدامات انجامشده و ميزان آلودگي ايجادشده.» عضو انجمن مهرورزان زيستبوم مارون هم به «اعتماد» ميگويد كه خواسته ما اين است كه براي پاكسازي منطقه از امكانات بهروز استفاده شود و حتي اگر ميشود از ساير كشورها كمك بگيرند چرا كه با اين امكانات پيش پا افتاده، كاري از پيش نميرود.
خسارتهاي ريالي
هنوز نهتنها ابعاد حادثه كه خسارتهاي آن نيز ارزيابي و عنوان نشده است، اما ارزيابي خسارتها در گذشته نشان از عدد و رقمهاي بالايي دارد كه اغلب هم بهطور كامل جبران نميشود. پس از شكستگي خط لوله نفت مارون به اصفهان در منطقه تلمبهخانه گندمكار در ۲۳ آذر سال ۹۹ خسارتي برابر با ۴۶ ميليارد تومان تنها در ميانكوه اردل براي سال ۹۹ برآورد شد. حسين بهرامي، معاون وقت برنامهريزي و امور اقتصادي جهادكشاورزي چهارمحال و بختياري هم ديماه سال ۱۴۰۲ اعلام كرد كه براساس پيگيريهاي انجام شده از مراجع قضايي، ۱۲ميليارد ريال در قالب عدمالنفع و ۵۸ ميليارد ريال نيز در قالب اجرتالمثل (كارنكرده) تا سال ۱۴۰۰ پرداخت شده كه با توجه به حجم خسارتهاي وارد شده به اين بخش بسيار ناچيز است. او همان زمان خسارتهاي ناشي از آلودگيهاي نفتي سرخون در بخش كشاورزي (زراعي، باغي و دامي) را ۱۹۰ ميليارد ريال اعلام كرده بود. لوله انتقال نفت مارون در سالهاي 1366، 1390 و 1395 در منطقه سرخون و در سال 1386 در منطقه چلوان از توابع شهرستان سامان هم دچار حادثه شد و مشكلات زيستمحيطي فراواني را در چهارمحال و بختياري به وجود آورد. ارزيابي خسارت شكستگي اين خط لوله در آذر ماه سال ۹۵ هم نشان ميدهد كه بر اثر اين حادثه به 58 واحد شيلات، 220 هكتار باغ و 2 هزار و 200 هكتار زمين كشاورزي آسيب وارد شده است. همواره پس از اين اتفاقات از استاندار و نماينده مجلس تا وزارت نفت وعده جبران و پرداخت خسارت را مطرح كردهاند، اما جبران خسارت همواره با مشكلاتي همراه بود و بهطور كامل تحقق نيافته است.
در جهان چه خبر است؟
در سال ۲۰۱۰، تركيدگي خط لوله شركت Enbridge منجر به نشت حدود 843 هزار گالن نفت خام به رودخانه كالامازو در ميشيگان شد. اين حادثه به يكي از بزرگترين نشتهاي نفتي داخلي در تاريخ امريكا تبديل شد و پاكسازي آن بيش از پنج سال به طول انجاميد. نفت سنگين به بستر رودخانه نفوذ كرد و باعث آسيبهاي جدي به اكوسيستم و حياتوحش منطقه شد. به دنبال اين حادثه ۱۷۷ ميليون دلار در قالب جريمه و اقدامات ايمني پراخت و بيش از ۱.۲ ميليارد دلار براي پاكسازي و بازسازي محيطزيست هزينه شد. طبق گزارش نهايي هيات ملي ايمني حملونقل امريكا (NTSB) علت اصلي نشت، فرسودگي خط لوله و خوردگي درز طولي در خط لوله گزارش شد و واكنش ديرهنگام شركت مسوول به آلارمهاي سيستم هشدار، فرسودگي سيستمهاي نظارتي و عدم پايش موثر سلامت خط لوله و مديريت نادرست عمليات، شدت اين حادثه را رقم زد.
دسامبر ۲۰۰۹ تركيدگي خط لوله و نشت نفت در رودخانه زرد چين رخ داد كه ناشي از فعاليتهاي ساختوساز توسط پيمانكاران شخص ثالث در نزديكي خط لوله بود.
مارس ۲۰۱۸، تركيدگي يك خط لوله زيرآبي متعلق به شركت Pertamina در خليج باليكپاپان منجر به نشت نفتي شد كه مساحتي حدود ۲۰۰ كيلومتر مربع را تحت تأثير قرار داد. اين حادثه باعث مرگ پنج نفر، آلودگي شديد آب و هوا، و آسيب به حيات وحش دريايي شد. تحقيقات نشان داد كه لنگر يك كشتي باعث جابهجايي و تركيدگي لوله شده بود.
مي ۲۰۲۰، تركيدگي مخزن سوخت در نيروگاه حرارتي نوريلسك در منطقه سيبري روسيه منجر به نشت ۲۱ هزار متر مكعب نفت ديزل به رودخانههاي محلي شد. اين حادثه به عنوان دومين نشت بزرگ نفتي در تاريخ مدرن روسيه شناخته ميشود و به دنبال آن وضعيت اضطراري اعلام شد. تحقيقات نشان داد كه علت اصلي اين حادثه، نشست زمين به دليل ذوب شدن زمين يخزده دايمي بود كه باعث فروپاشي پايههاي مخزن شد. همچنين خوردگي كف مخزن نيز به عنوان عامل ثانويه در ضعف ساختاري آن نقش داشت. برآوردها نشان داد كه پاكسازي كامل منطقه بين ۵ تا ۱۰ سال زمان خواهد برد و هزينه آن حدود ۱.۵ ميليارد دلار تخمين زده شد. شركت مسوول هم به پرداخت جريمه ۱۴۶ ميليارد روبل، معادل ۲ ميليارد دلار محكوم شد.
مي ۲۰۲۵ هم در جريان عمليات برچيدگي ميدان نفت و گاز گريفين استراليا حدود ۱۶ هزار ليتر فرآورده نفتي به همراه تركيبي از آب، مواد شيميايي و هيدروكربنها به اقيانوس هند نشت كرد. مهندسان در حين عمليات شستوشوي خط لوله زيرآبي براي حذف گازهاي باقيمانده پيش از بازيابي آن به سطح، متوجه نشت مايعات به دريا شدند و بلافاصله عمليات را متوقف كردند. تركيب نشتشده شامل آب، آب توليدي، هيدروكربنهاي باقيمانده و مواد شيميايي بود. ارزيابيهاي اوليه نشان ميدهد كه لكه نفتي به سمت ساحل حركت نكرده و تأثيرات زيستمحيطي آن محدود بوده است. با اين حال به نوشته گاردين نگرانيهايي درباره تأثيرات احتمالي بر گونههاي دريايي حفاظتشده و مهاجر، از جمله نهنگها، دلفينها، لاكپشتها و گاوهاي دريايي، مطرح شده است.
به دنبال بيشتر اين حوادث نگرانيها و توصيههايي درباره ايمني عمليات برچيدگي تأسيسات نفتي و تأثيرات آن بر محيطزيست دريايي، خطرات ناشي از تغييرات اقليمي و اهميت نظارت دقيق بر زيرساختهاي صنعتي در مناطق حساس زيستمحيطي، اهميت نظارت دقيق بر خطوط لوله نفتي و رعايت مقررات ايمني براي جلوگيري از فاجعههاي زيستمحيطي و اهميت نظارت دقيق بر خطوط لوله زيرآبي و رعايت مقررات دريانوردي مطرح است اما در ايران اغلب حوادث به علت فرسودگي خطوط لوله انتقال نفت به وقوع پيوسته است بنابراين ضرورت نوسازي زيرساختهاي نفتي و افزايش نظارت بر خطوط انتقال نفت در استان خوزستان و مناطق مجاور همچنان پر رنگتر است.