«اعتماد» به بهانه سفر پوتين به هند روابط راهبردي دو بازيگر در نظم چندقطبي را بررسي كرد
دوئل دهلينو از نفت روسي تا زخم تعرفههاي ترامپ
نوشين محجوب
درحالي كه جهان در آستانه تحولات ژئوپليتيكي جديدي قرار دارد، سفر قريبالوقوع رييسجمهور روسيه، ولاديمير پوتين به هند به عنوان يكي از رويدادهاي كليدي ديپلماتيك سال جاري برجسته شده است.
اين سفر، كه در چارچوب بيست و سومين اجلاس سالانه هند-روسيه برگزار ميشود، نه تنها نمادي از دوستي ديرينه دو كشور است، بلكه فرصتي براي تقويت همكاريهاي اقتصادي، دفاعي و انرژي در برابر چالشهاي جهاني فراهم ميكند. پوتين، كه با همراهي هياتي بلندپايه شامل وزير دفاع آندري بلوسوف و مديران ارشد شركتهاي روسنفت و گازپروم به دهلينو آمد، با نخستوزير نارندرا مودي ديدار كرد تا مسيرهاي جديدي براي تعميق روابط دوجانبه ترسيم كنند. اين ديدار، در شرايطي كه تلاشهاي ديپلماتيك براي حل مسائل جاري در اروپاي شرقي شتاب گرفته، اهميت دوچنداني مييابد و هند را در موقعيتي قرار ميدهد كه نقش خود را به عنوان يك بازيگر متعادلكننده در نظام بينالمللي تثبيت كند. روابط هند و روسيه، ريشه در دوران اتحاد جماهير شوروي دارد و بر پايه اعتماد متقابل و منافع مشترك بنا شده است. از زمان استقلال هند در ۱۹۴۷، مسكو يكي از شركاي اصلي دهلينو در حوزههاي دفاعي و اقتصادي بوده و اين پيوندها در طول دههها با امضاي بيش از ۳۰ قرارداد عمده دفاعي، ازجمله سيستمهاي دفاع هوايي اس-۴۰۰ و هواپيماهاي سوخو، تقويت شده است. امروز، روسيه همچنان بزرگترين تامينكننده تسليحات هند است و حدود ۳۶درصد از واردات تسليحاتي دهلينو را پوشش ميدهد، درحالي كه بيش از ۶۰درصد از زرادخانه فعلي ارتش هند ساخت روسيه يا با فناوري روسي است. اين همكاريها نه تنها به امنيت ملي هند كمك كرده، بلكه در برابر تهديدهاي منطقهاي، به ويژه در شبهقاره، نقش بازدارندهاي ايفا ميكنند. با اين حال، در سالهاي اخير، هند با چالش حفظ تعادل استراتژيك روبهرو بوده؛ از يكسو، روابط رو به رشدي با ايالاتمتحده به عنوان بزرگترين شريك تجارياش برقرار كرده و ازسوي ديگر، پيوندهاي سنتي با روسيه را حفظ ميكند. اين توازن، كه سياست «اتونومي استراتژيك» دهلينو ناميده ميشود، هند را قادر ساخته تا در ميان قطبهاي جهاني، مسيري مستقل را دنبال كند. اقتصاد دو كشور نيز رشد چشمگيري را تجربه كرده است (در اين ميان تحريمهاي اعمالي بر روسيه و پيامدهاي آن را بايد فاكتور گرفت). حجم تجارت دوجانبه از حدود ۱۰ ميليارد دلار پيش از ۲۰۲۲ به نزديك ۶۹ ميليارد دلار در سال جاري رسيده و هدفگذاري براي رسيدن به ۱۰۰ ميليارد دلار تا ۲۰۳۰، نشاندهنده پتانسيل عظيم اين رابطه است. بخش انرژي، به ويژه نفت خام، موتور محرك اين تجارت است؛ هند به عنوان دومين خريدار بزرگ نفت روسيه، واردات خود را از سال ۲۰۲۲ بيش از ۲۲۵۰درصد افزايش داده و اكنون ۴۰درصد از نيازهاي نفتياش را از مسكو تامين ميكند. اين همكاري، در شرايط نوسانات بازار جهاني، به ثبات انرژي هند كمك كرده و به روسيه امكان داده تا بازارهاي جديدي براي صادرات خود بيابد. با اين وجود، تحريمهاي بينالمللي بر تجارت نفت روسيه سايه افكنده و هند را وادار به تنظيم مجدد مسيرهاي تجاري خود كرده است، درحالي كه همزمان واردات گاز از ايالاتمتحده را افزايش داده تا تعادل را حفظ كند.
همكاريهاي دفاعي: تقويت زرادخانه هند با فناوري روسي
در آستانه اجلاس، حوزه دفاعي به عنوان يكي از محورهاي اصلي مذاكرات برجسته است. هند، كه در سالهاي اخير با چالشهاي امنيتي منطقهاي روبهرو بوده، به دنبال گسترش قراردادهاي تسليحاتي با روسيه است تا قابليتهاي خود را در برابر تهديدهاي بالقوه ارتقا دهد. سيستم دفاع هوايي اس-۴۰۰، كه قراردادي به ارزش ۵،۴۳ ميليارد دلار براي پنج هنگ در سال ۲۰۱۸ امضا شد، تاكنون سه هنگ از آن تحويل داده شده و دو هنگ ديگر تا سال ۲۰۲7-۲۰۲6 در راه است. با اين حال، دهلينو اكنون به دنبال خريد پنج هنگ اضافي و حتي ۳۰۰ موشك روسي براي تقويت اين سيستم است، به ويژه پس از عملكرد برجسته آن در «عمليات سينذور» در ماه مه ۲۰۲۵، كه در درگيريهاي هوايي با پاكستان به عنوان «تغيير بازي» توصيف شد و امكان ضربه به اهداف پاكستاني در فاصله بيش از ۳۰۰ كيلومتري را فراهم كرد. اين سيستم، با برد موشكهاي ۴۰۰ كيلومتري و قابليت رهگيري همزمان اهداف متعدد، نه تنها دفاع هوايي هند را مستحكم ميكند، بلكه به عنوان ابزاري بازدارنده در برابر رقباي منطقهاي عمل مينمايد. علاوه بر اس-۴۰۰، بحثها بر سر هواپيماهاي نسل پنجم سوخو-۵۷ (Su-57) متمركز است كه روسيه پيشنهاد توليد محلي و انتقال ۵۰درصد فناوري را ارايه داده است. اين جتهاي پنهانكار، كه سخنگوي كرملين، دميتري پسكوف، آنها را «بهترين هواپيماي جهان» ناميده، با قابليتهاي پيشرفته مانند رادار AESA و موشكهاي برد بلند، جايگزيني مناسب براي ناوگان قديمي هند محسوب ميشوند. هند، كه پيشتر در برنامه FGFA (Fifth Generation Fighter Aircraft) با روسيه همكاري داشت اما به دليل مسائل هزينه و فناوري خارج شد، اكنون به خريد حداقل دو اسكادران (حدود ۳۶ فروند) علاقهمند است. اين قراردادها، با ارزشي بالغ بر ميلياردها دلار، نه تنها زرادخانه هند را مدرن ميكنند، بلكه به تنوعبخشي منابع تامين تسليحات كمك ميكنند. طبق گزارش موسسه تحقيقات صلح استكهلم (SIPRI)، روسيه همچنان ۳۶درصد از واردات تسليحاتي هند را تامين ميكند، اما دهلينو هدف كاهش وابستگي از ۷۰درصد به كمتر از ۴۰درصد را دنبال ميكند و همزمان قراردادهايي با ايالاتمتحده (مانند خريد اف-35) و فرانسه امضا كرده است. با اين وجود، روابط با مسكو به دليل اعتماد تاريخي و فناوريهاي پيشرفته، مانند ارتقاي موتورهاي Su-30MKI به ارزش ۲۴۸ ميليون دلار در مارس ۲۰۲۵، به شكل حياتي باقي مانده است.علاوه بر اين، مذاكرات ممكن است به سيستم پيشرفتهتر اس-۵۰۰ (Prometheus) كشيده شود كه قابليت رهگيري موشكهاي بالستيك و ماهوارهها را دارد و ميتواند جايگزيني براي نسل بعدي دفاع هوايي هند باشد. توافقنامه تبادل لجستيك متقابل (RELOS) كه اخيرا توسط دوماي روسيه تصويب شد نيز دسترسي به بنادر و حريم هوايي يكديگر را براي تمرينات مشترك تسهيل ميكند و پايهاي براي همكاريهاي دريايي، ازجمله تاخير در تحويل زيردريايي هستهاي Akula-class تا ۲۰۲۸، فراهم ميآورد. اين ابتكارات، درحالي كه هند را در برابر فشارهاي غربي مقاوم ميسازد، بر سياست اتونومي استراتژيك دهلينو تاكيد دارد.
تعميق روابط اقتصادي: از انرژي تا مهاجرت نيروي كار
اقتصاد، ستون اصلي روابط هند و روسيه است و اجلاس پيشرو قرار است موانع تجاري را بردارد و راههاي جديدي براي همكاري باز كند. حجم تجارت دوجانبه طي سه سال جهش خيرهكنندهاي داشته؛ از تنها ۸،۷ ميليارد دلار در سال مالي ۲۰۲2-۲۰۲1 به نزديك ۶۹ ميليارد دلار در سال مالي ۲۰۲5-۲۰۲4 (آوريل ۲۰۲۴ تا مارس ۲۰۲۵) رسيده است. با اين حال، كسري تجاري هند همچنان سنگين است: ۶۴ ميليارد دلار (صادرات ۴،۹ ميليارد، واردات ۶۳،۸ ميليارد). نفت خام ۸۳درصد اين واردات را تشكيل ميدهد و هند را به دومين خريدار بزرگ نفت روسيه تبديل كرده؛ در اكتبر ۲۰۲۵ روزانه ۱،۴۸ميليون بشكه نفت از روسيه وارد شد. براي دور زدن تحريمهاي غربي، دو كشور مسيرهاي هوشمندانهاي طراحي كردهاند: پرداخت به روپيه و روبل، استفاده از كشتيهاي غيرروسي (ناوگان سايه) و بيمههاي جايگزين. در عين حال، هند براي حفظ توازن انرژي، واردات گاز مايع (LNG) از امريكا را به شدت افزايش داده است.هند ميخواهد اين رابطه يكطرفه را متعادل كند. تمركز اصلي بر افزايش صادرات دارو، ماشينآلات، محصولات كشاورزي، قطعات خودرو و حتي گوشيهاي هوشمند به بازار روسيه است.
پيوش گويل، وزير بازرگاني هند، روز ۴ دسامبر در اجلاس تجاري دهلي گفت: «بايد تا سال ۲۰۳۰ تجارت دوجانبه را به ۱۰۰ ميليارد دلار برسانيم؛ اين هدف فقط با حذف موانع و متنوع كردن سبد صادراتي ممكن است.» يكي از ابتكارات تازه و بسيار مهم، «كريدور مهاجرت نيروي كار» است. روسيه تا سال ۲۰۳۰ با كمبود ۳،۱ ميليون كارگر ماهر روبهرو خواهد بود. مسكو سهميه كارگران خارجي را در سال ۲۰۲۵ يكونيم برابر كرده و حالا به ۲۳۰ هزار نفر رسانده و به دنبال جذب يك ميليون نيروي هندي در بخشهاي ساختماني، ماشينسازي، الكترونيك و آيتي است. توافقنامههاي جديد ويزاي كاري و قراردادهاي استخدامي كه در اين سفر بررسي ميشود، ميتواند تعداد هنديهاي شاغل در روسيه را از ۶۲ هزار و ۸۲۵ نفر فعلي چند برابر كند. اين مدل شبيه مهاجرت گسترده هنديها به كشورهاي حاشيه خليجفارس است؛ هم به اقتصاد روسيه جان تازه ميدهد و هم ميلياردها دلار حواله ارزي براي هند به ارمغان ميآورد. به بيان ساده؛ هند نفت و سلاح ميخرد، نيروي ماهر ميفرستد و دارو و كالا صادر ميكند؛ روسيه هم انرژي ارزان، بازار بزرگ و فرصت شغلي ارايه ميدهد. اين تركيب، رابطه را از «خريدار-فروشنده» به «شريك استراتژيك تمامعيار» تبديل كرده است.
چالشهاي ژئوپليتيكي: تعرفههاي امريكايي و سياست اتونومي هند
روابط هند و امريكا، با وجود تجارت ۸۷ ميليارد دلاري در سال ۲۰۲۴، زير سايه تعرفههاي تازه ترامپ در ۲۰۲۵ به تنش كشيده شده است. واشنگتن ابتدا تعرفه ۲۵درصدي «متقابل» وضع كرد و سپس ۲۵درصد جريمه اضافي به دليل خريد نفت روسي اعمال نمود كه مجموع را به ۵۰درصد -يكي از بالاترين نرخها در تاريخ- رساند. اين اقدام از ۶ آگوست ۲۰۲۵ اجرايي شد و بخشهايي مانند نساجي، جواهرات و مواد شيميايي را نشانه گرفت؛ كارشناسان ميگويند اين فشارها روابط را به پايينترين سطح دو دهه اخير كشانده است. ترامپ هند را «بالاترين تعرفهگذار جهان» خواند و اين جريمهها را ابزاري براي قطع حمايت مالي از جنگ روسيه در اوكراين توجيه كرد، اما دهلينو آن را «استاندارد دوگانه» ناميد، چرا كه چين هم نفت روسي ميخرد بدون مجازات مشابه.دكتر پراوين دانتي از گروه بحران بينالمللي در مصاحبه با India Today تاكيد دارد كه اجلاس هند-روسيه اين پيوندها را در برابر فشارها مستحكم ميكند، در حالي كه هند با دقت به انتقادهاي واشنگتن پاسخ ميدهد و خريدهاي تسليحاتي از غرب را بيشتر مينمايد.
راجان كومار، استاد دانشگاه جواهر لعل نهرو، گفت سفر پوتين عدم انزواي روسيه را برجسته ميكند و مهاجرت نيروي كار ميتواند توازن بسازد، اما هند روي لبه تيغ ميان ايالاتمتحده، اتحاديه اروپا و اتحاديه اقتصادي اوراسيا گام برميدارد. كانوال سيبال، ديپلمات سابق هندي، به «استانداردهاي دوگانه» امريكا اشاره ميكند: واشنگتن با پوتين مذاكره دارد، اما هند را براي نفت و تسليحات روسي تنبيه ميكند. اين تنشها هند را به سمت اتكاي بيشتر به بريكس و سازمان همكاري شانگهاي سوق داده، جايي كه دو كشور براي مقابله با سلطه غربي همصدا هستند.
نقش هند در ديپلماسي اوكراين: پلي ميان شرق و غرب
سفر پوتين با شتاب مذاكرات صلح اوكراين همزماني داشت؛ ترامپ با اعزام استيو ويتكوف و جرد كوشنر به كرملين، پيشنهادي ۲۷بندي ارايه داد كه به چهار بسته تقسيم شده، اما پوتين برخي نقاط آن را «غيرقابل قبول» خواند؛ ازجمله احتمال عقبنشيني نيروهاي روسي از دونتسك و تاكيد بر تصرف دونباس. گفتوگوهاي پنجساعته در ۲ دسامبر ۲۰۲۵ مفيد اما دشوار بود و ترامپ ابراز اميدواري كرد كه پوتين به توافق تمايل دارد، هرچند اروپا آن را «خرابكاري» روسيه ميداند. مذاكرات بعدي در هالنديل بيچ فلوريدا با هيات اوكرايني ادامه يافت، اما بدون توافق رسمي.
هند با سابقه نقشآفريني در زمين غيرمتعهدها، ميتواند نقش ميانجي ايفا كند؛ مودي در ديدارهاي قبلي بر «گفتوگوي مستقيم» تاكيد كرده و هند را آماده كمك به صلح معرفي نموده است. پوتين پيش از سفر در مصاحبه با India Today گفت مذاكرات با ترامپ هر نقطه را بررسي كرد، اما برخي مسائل غيرقابل توافق هستند.
كارشناسان مانند آپارنا پانده از موسسه هادسون تاكيد دارند كه هند در بدترين فضاي ژئوپليتيكي دهههاي اخير قرار دارد و روسيه را به عنوان وزنه مقابل چين نياز دارد، حتي اگر اين امر روابط با ترامپ را پيچيده كند. اروپا هم در برابر طرح ترامپ-پوتين ايستاده و ائتلافي بدون امريكا تشكيل داده، اما بدون قدرت نظامي كافي، نميتواند طولاني دوام بياورد. درنهايت، اين ديدار نمادي از نظام چندقطبي نوين است؛ روسيه با اين سفر انزوا را رد ميكند و هند استقلال استراتژيك خود را تثبيت مينمايد. باوجود خشك شدن تجارت نفت (واردات هند از روسيه در نوامبر ۲۰۲۵ به پايينترين سطح سه سال اخير رسيد) دو كشور بر تجارت متعادل تمركز دارند، ازجمله مهاجرت كارگري براي پوشش كمبود ۳،۱ ميليوني روسيه تا ۲۰۳۰. اگر مذاكرات اوكراين پيشرفت كند، تنشهاي هند با غرب كاهش مييابد، اما بدون آن، دهلينو بايد مسيرهاي جديدي براي توازن بيابد. ميتوان گفت اين اجلاس نه تنها پيوندهاي تاريخي را زنده ميكند، بلكه الگويي براي همكاري در جهان پرتلاطم ارايه ميدهد.