گزارش« اعتماد» از وضعیت آب مصرفی شهر تهران
سدهای تهران کمتر از ۱۸ درصد آب دارند
شفق محمدحسيني
ذخاير آبي تهران كه روزي پر و سرشار بودند و ديگر كسي هر روز هشدار نمي‌داد كه سدها خالي شده‌اند، حالا حتي 20 درصد هم آب ندارند. تهران نيز چون ديگر شهرهاي ايران كه دچار خشكسالي شده است، حالا با بحران آبي دست و پنجه نرم مي‌كند كه به ديگر كابوس‌هاي مردم اين شهر افزوده شده است. سدهايي كه از دوردست‌ها ديگر رد سبزيشان ديده نمي‌شود، تنها خشكي گسترده‌اي مانده است از آن فلات پهناور پرآب كه آنقدر كوهستان احاطه‌اش كرده بود كه حتي باورمان نمي‌شد روزگاري مناطق كوهستاني‌اش هم چون امروز تا اين حد بي‌آب و علف شوند. روزگاري تا انتهاي تابستان از فراز جنوب تهران، ارتفاعات پربرف تهران را مشاهده مي‌كردي، اما امروز تقريبا همه رودخانه‌هاي اطراف كوهستان‌هاي تهران هم خشك شده‌اند. تهراني‌ها تابستاني آكنده در غبار را، با ساعت‌هاي مكرر بي‌برقي، با افت فشار قابل توجه آب را در سايه جنگي قريب‌الوقوع در حالي گذراندند كه اميد به پاييزي پربارش دارند؛ اميدي كه برخي باوجود تغييرات اقليمي جهاني آن را چندان قابل باورش نمي‌دانند.
عيسي بزرگ‌زاده، سخنگوي صنعت آب همين چند هفته قبل اعلام كرد كه ميزان پرشدگي سدهاي كشور حدود 40 درصد است و اين رقم در برخي شهرها بسيار پايين‌تر است. در تهران، اما كمتر از 18 درصد است كه حكايت از وضعيت بحراني آب دارد. اين رقم تنها محدود به تهران نيست و در بسياري از شهرها، مثل مشهد و تبريز و بندرعباس به گفته بزرگ‌زاده نياز به مديريت مصرف داريم. تابستان گرم ايران، در حالي با كمبود آب و برق و قطعي‌هاي مكرر و افت فشار آب گذشت كه همان مسوولاني كه از شهروندان انتظار مديريت مصرف دارند، خود به وظيفه مديريت انرژي كشور آن گونه كه بايد، عمل نكردند.
مجموع حجم موجودي مخازن سدهاي طالقان، لتيان، لار، ماملو و كرج تا 25 مردادماه، به گفته سعيد سليماني‌ها، كارشناس انديشكده تدبير آب ايران به «اعتماد» حدود 325 ميليون مترمكعب است كه بيانگر درصد پرشدگي كمتر از 18 درصد است. به گفته اين كارشناس حدود نيمي از اين حجم براي تامين آب شرب مردم استان‌هاي تهران و البرز مناسب است. اين در حالي است كه مصرف آب تهران حدودا سالي 2/1 ميليارد مترمكعب است، كه ماهي حدود 100 ميليون مترمكعب مي‌شود. سليماني‌ها با اشاره به اينكه در شرايطي كه شاهد بارش‌هاي مناسبي باشيم، 70 درصد مصرف شهري از آب همين سدها تامين مي‌شود و مابقي از طريق چاه‌ها گفت: در شرايطي مثل امسال كه دچار خشكسالي بوديم، سهم چاه‌ها افزايش پيدا مي‌كند و تا 60 درصد هم مي‌رسد و سهم سدها 40 درصد مي‌شود.
توزيع ناعادلانه خدمات در سطح شهر
چند سالي مي‌شود كه براي برخي شهروندان تهران، هشدار براي مصرف زياد آب مي‌آيد كه به گفته برخي از آنها، در طول روز حتي تنها يك نفر در خانه هست و چندان مصرف زيادي ندارند. اما امسال به خصوص در ماه‌هاي اخير، براي بسياري از شهروندان، در صورت عدم كاهش مصرف، هشدار قطعي آب تا 12 ساعت آمده است. اما آنچه بيش از هر سالي - اين تابستان را باوجود گرماي هوا سخت‌تر كرده است - افت فشار آب است. با وجود قطعي‌هاي روزانه برق تهران كه در هفته گذشته برخي مناطق، غير از آخر هفته، همه روزها قطعي را داشتند، افت قابل توجه فشار آب كه در ماه‌هاي اخير بيشتر شده، در ساعات قطعي برق زندگي بسياري از شهروندان را مختل كرده است. به گفته ساكنان تهران در برخي مناطق، عملا آن دو ساعتي كه برق نداريم، آب هم نداريم و فقط در حد استفاده ضروري مي‌شود مصرف كرد.
سليماني‌ها در اين باره گفت: اجراي سياست‌هايي نظير مديريت فشار - اگر بدون اطلاع‌رساني و نظارت دقيق باشد - مي‌تواند به توزيع ناعادلانه خدمات در سطح شهر منجر شود. گزارش‌هايي از نابرابري در دسترسي مناطق مختلف تهران به خدمات آب باعث شده تا برخي شهروندان احساس تبعيض كرده و در نتيجه، انگيزه‌اي براي مشاركت فعال نداشته باشند. مردم به صورت عمومي پرمصرف نيستند و تنها درصد كمي از مردم پرمصرف هستند، اما مشكلات ما همچنان گسترده است. با توجه به وجود شبكه آبرساني قديمي و فرسوده و نشتي آبي كه دارند، اين شبكه بايد اصلاح شود. همچنين درباره بازچرخاني آب بايد بيشتر كار شود. به عبارت ديگر اگر قصوري هست، متوجه نهاد تامين‌كننده و توزيع‌كننده آب است، نه مردم.
سليماني‌ها همچنين درباره مشكلات كنتورها گفت: در برخي مجتمع‌هاي مسكوني، با وجود مصرف منطقي و كمِ آب از سوي برخي واحدها، هزينه قبض به صورت غيرمنصفانه‌اي ميان همه ساكنان تقسيم مي‌شود. دليل اين مشكل، تجميع كنتور آب و محاسبه مصرف به صورت كلي براي كل ساختمان است. در اين شرايط، واحدهاي كم‌مصرف ناچارند بخشي از هزينه‌هاي ناشي از مصرف بالاي همسايگان خود را نيز پرداخت كنند؛ مساله‌اي كه با اعمال تعرفه‌هاي جريمه‌اي در صورت مصرف بيش از الگو، ناعادلانه‌تر هم مي‌شود.
250 ليتر آب مصرفي خانگي هر تهراني
طبق آماري كه شركت مهندسي آب و فاضلاب كشور به «اعتماد» داده است، سرانه مصرف خانگي در استان تهران، 176 ليتر به ازاي هر نفر در شبانه‌روز و سرانه مصرف خانگي در شهر تهران، حدود 250 ليتر است. اين در حالي است كه ميزان كل مصرف روزانه آب شرب در استان تهران، حدود 3 و نيم ميليون مترمكعب است. مطابق با برآورد استاندارد ميزان مصرف آب شرب در بخش‌هاي مختلف تهران در سال 1403، حدود 2 تا 5 ليتر براي آشاميدن، 5 تا 10 ليتر در بخش پخت و پز، 10 تا 20 ليتر به ازاي لباسشويي، 5 تا 15 ليتر صرف ظرفشويي، 20 تا30 ليتر در دستشويي، بين3 تا 10 ليتر براي شست‌و‌شوي خانه، 22 ليتر در بخش استحمام و حدود 49 ليتر براي كولر مصرف مي‌شود.
تاثير70 درصدي نصب كاهنده‌ها
در گزارشي كه اخيرا از صدا و سيما پخش شده، به صورت درصدي سهم سرانه آب خانگي را شامل: بيش از 35 درصد استحمام، 21 درصد دستشويي، 14 درصد لباسشويي، بيش از 10 درصد ظرفشويي، 7 درصد پخت و پز، بيش از 3 درصد براي آشاميدن، بيش از 3 درصد كولر و تهويه مطبوع، بيش از 3 درصد را متفرقه و بيش از يك درصد را شست‌و‌شو اعلام كرده است. در اين گزارش آمده است كه با توجه به اينكه 56 درصد سرانه مصرف خانگي مربوط به استحمام، سرويس‌هاي بهداشتي و روشويي‌هاست با استفاده از كاهنده‌هايي كه در سر شيرها نصب مي‌شوند، مي‌توان مصرف اين ميزان آب را بين 20 تا70 درصد كاهش داد. در بازار چند نوع رگولاتور يا واشرهاي كاهنده مصرف آب موجود است كه مي‌تواند در گلويي محل خروج آب در شيرها نصب شود كه با هزينه‌اي بسيار كم تا حدود 70 درصد ميزان آب مصرفي را كاهش بدهد.
از يك سردوش معمولي حمام، 7 و نيم ليتر در دقيقه آب خارج مي‌شود كه اگر در بخش‌هايي فشار آب بيشتر باشد، اين عدد مي‌تواند تا 12 و 20 ليتر در دقيقه هم برسد. اين در حالي است كه بعد از نصب سردوش كاهنده، به تقريبا 5 ليتر در دقيقه كاهش می‌یابد.
از آب روشويي با يك شير معمولي نيز 6 ليتر در دقيقه آب خارج مي‌شود. حالا بعد از بستن يك پرلاتور يا آب افشان كه قطعه‌اي مشبك است و از جنس فلز يا پلاستيك ساخته شده و در دسته لوازم كاهنده آب قرار دارد با نصب آن بر شير روشويي، 6 ليتر در دقيقه خروجي آب به يك و نيم ليتر در دقيقه كاهش خواهد یافت. پرلاتور آب را به صورت رشته‌هاي باريكي همراه با هوا ميان آن خارج مي‌كند كه همين سهم هوا در تلفيق با آب، كاهش مقدار آب را به همراه دارد. قيمت كاهنده‌ها نيز از حدود 100 هزار تومان موجود است، تا بيش از 500 هزار تومان.
از يك شير آشپزخانه نيز بدون تجهيز به يك سيستم كاهنده، 13 ليتر در دقيقه آب خارج مي‌شود و پس از نصب كاهنده شير آب به 5 ليتر در دقيقه كاهش يافت. يعني 65 درصد مصرف آب را كاهش داد.
با نصب همين چند ابزار كاهنده خانگي مي‌توان تا70 درصد ميزان مصرف آب شرب روزانه را كاهش داد كه تا همين چند سال قبل غير از افراد متخصص در حوزه آب، اصلا از وجود چنين ابزارهايي اطلاع نداشتند. حتي همين امروز هم خيلي از شهروندان وجود اين ابزار را نه موثر مي‌دانند و نه حاضرند آنها را آزمايش كنند. همان افرادي كه عادت كرده‌اند حتي براي شست و شوي حياط ساعت‌ها شير آب را باز بگذارند و در جواب همسايه‌اي كه مي‌گويد آب را ببند، اين حركت را نوعي دهن‌كجي به مشكلات و نابساماني‌ها قلمداد مي‌كنند!
ناكامي سياست‌هاي كاهش مصرف آب در تهران
باتوجه به اينكه امروز همه از بحران به وجود آمده در وضعيت منابع آبي ايران سخن مي‌گويند، اما اين وضعيت خود گواه اين حقيقت است كه راهكارهايي كه تا امروز ارائه شده، ثمري نداشتند.
سعيد سليماني‌ها، كارشناس انديشكده تدبير آب ايران، با اشاره به هدف‌گذاري وزارت نيرو براي كاهش مصرف آب گفت: در حالي كه وزارت نيرو هدف‌گذاري ۲۵ درصدي براي كاهش مصرف آب شرب در تهران را در دستور كار قرار داده، گزارش‌ها نشان مي‌دهد كه ميزان صرفه‌جويي، در خوش‌بينانه‌ترين برآوردها، تنها به نيمي از اين عدد رسيده است. با تشديد بحران آب در تهران، شركت آب و فاضلاب استان تهران مجموعه‌اي از سياست‌ها را با هدف كاهش ۲۵ درصدي مصرف آب شرب در دستور كار قرار داد. اين اقدامات، طي دو ماه گذشته، شامل توصيه‌هاي عمومي به صرفه‌جويي، ترويج استفاده از شيرآلات كاهنده مصرف و سياست كاهش فشار بوده‌اند. هدف اين سياست‌ها كاهش نشت شبكه (بيش از ۱۳۰ ميليون مترمكعب در سال) و در عين حال كنترل مصرف از طريق محدودسازي دسترسي آني به آب بوده است. همزمان به شهروندان توصيه شد تا از پمپ و مخزن براي دسترسي به آب استفاده كنند.
اين كارشناس انديشكده تدبير آب ايران با توجه به اظهارات سخنگوي صنعت آب بيان كرد: بر اساس اظهارات سخنگوي صنعت آب، كاهش مصرف تنها به حدود ۱۳ تا ۱۴ درصد رسيده و در روايت ديگر از مسوول رسانه‌اي آبفاي تهران، اين عدد كمتر از ۸ درصد اعلام شده است. صرف نظر از اختلاف آماري، آنچه روشن است، فاصله معنادار ميان هدف و نتيجه است؛ سوالي كه ذهن بسياري را درگير كرده، اين است: چرا اين سياست‌ها در تحقق اهداف ناكام ماندند؟
انسداد دسترسي عمومي به سامانه آنلاين آمار سدهاي كشور
سليماني‌ها يكي از عوامل اصلي ناكامي سياست‌ها در زمينه كاهش مصرف آب را اطلاع‌رساني ضعيف و فاقد انسجام دانست و افزود: از سال ۱۴۰۱، دسترسي عمومي به سامانه آنلاين آمار سدهاي كشور مسدود شده و اين انسداد تاكنون ادامه دارد، بدون ارائه توضيحي رسمي. در شرايطي كه افكار عمومي تشنه اطلاعات دقيقند، اين پنهانكاري اطلاعاتي منجر به بي‌اعتمادي عمومي و رواج شايعات شده است.
او همچنين با اشاره به نبود سياست‌هاي حمايتي و انگيزشي بيان كرد: سياست‌هاي صرفه‌جويي در غياب حمايت‌هاي عملي، كاركرد موثري ندارند. در اين دوره، نه مشوق اقتصادي براي خريد تجهيزات كاهنده مصرف ارائه شد، نه تعرفه‌هاي پلكاني ونه مشوق‌هاي مالي به درستي اجرا شدند. شهروندان در حالي به كاهش مصرف تشويق شدند كه ابزار و انگيزه‌اي عملي براي همراهي دريافت نكردند.
ناكارآمدي ساز و كار هماهنگي بين‌نهادي
سليماني‌ها درباره عبور از شرايط بحراني امروز گفت: سياست‌هاي مديريت مصرف نيازمند حكمراني هماهنگ و تصميم‌سازي مشترك هستند. اما در غياب ساز و كاري كارآمد براي هماهنگي‌هاي بين نهادي، تصميم‌گيري‌ها به صورت جزيره‌اي و ناهماهنگ اتخاذ و به اجرا گذاشته شده است. اين وضعيت موجب تكرار تصميمات متناقض، اتلاف منابع و ضعف در اجراي يكپارچه سياست‌ها شده است. تجربه بحران اخير نشان مي‌دهد كه عبور ايمن از وضعيت كنوني نيازمند تغيير رويكردي اساسي در حكمراني آب است.
بازگرداندن دسترسي عمومي به آمار سدها، طراحي ساز و كار اطلاع‌رساني منسجم و روزانه، برگزاري نشست‌هاي خبري براي پاسخگويي شفاف، ايجاد نهادي با اختيارات فرابخشي براي هماهنگي بين دستگاه‌ها و در نهايت، تضمين عدالت در خدمات‌رساني، از مهم‌ترين گام‌هايي است كه مي‌تواند مشاركت شهروندان را به صورت فعالانه و آگاهانه جلب كند. بحران آب، آزموني است براي نظام تصميم‌گيري آب. اگر چه هنوز به نقطه شكست نرسيده‌ايم، اما بدون بازنگري شجاعانه و اصلاح فوري كاستي‌ها، اين فاصله چندان زياد نخواهد بود.