روز خبرنگار گفت‌وگوي آينده با گذشته
محمدجواد حق‌شناس
هفدهم مرداد، در يادها به نام شهيد محمود صارمي ثبت شده است؛ خبرنگاري كه جان خود را در راه آگاهي‌بخشي و انجام وظيفه‌اش در مزار شريف از دست داد. اما روز خبرنگار، تنها روز ياد او نيست؛ يادآور راهي است كه با خون و قلم آغاز شده، از دل تاريخ معاصر ايران گذشته و تا امروز ادامه دارد. راهي كه ميرزا جهانگيرخان صوراسرافيل آغاز كرد؛ همان كه بر پيشاني نشريه‌اش نوشت: قوّت مملكت به قوّت قلم است، نه به شمشير. راهي كه ملك‌المتكلمين، خطيب مشروطه‌خواه، با زبان آتشين و سرانجام با جانش ادامه داد. راهي كه فرخي‌يزدي، شاعر و روزنامه‌نگار آزادي‌خواه، با زبان دوخته شده در زندان رضاخاني، در آن خون دل خورد. راهي كه محمد مسعود، با قلمي پرشور و نشريه «مرد امروز» تاوان افشاگري و انتقادش را با گلوله پرداخت و به دست يكي از عوامل حزب توده ترور شد. و راهي كه محمود صارمي و بسياري از خبرنگاران بي‌نام و نشان اين سرزمين، با دلبستگي به حقيقت و ميهن ادامه دادند. روز خبرنگار، نه يك مناسبت صنفي كه روز يادآوري بهاي آزادي گفتار و آگاهي است. روزي براي بازانديشي در جايگاه رسانه، در فضاي پرخطر سياست، در ميان فشار قدرت و در برابر چشم تاريخ.
دگرگوني‌هاي جهاني، ايستايي دروني- در جهان امروز، مرز ميان رسانه و مخاطب، خبرنگار و شهروند، روزنامه‌نگار و راوي مردمي، در حال فروپاشي است. فناوري‌هاي نو، رسانه را از چارچوب‌هاي رسمي بيرون كشيده‌اند و قدرت توليد و پخش آگاهي، از دست گروهي اندك به دستان ميليون‌ها نفر رسيده است. رشد هوش ماشيني، پردازش زبان، شبكه‌هاي همگاني غيرمتمركز و ابزارهاي ساده توليد ويديو، صدا و نوشتار، رسانه را به پديده‌اي پويا و همگاني بدل كرده‌اند. اما در ايران، اين دگرگوني‌ها با رويكردهاي انحصارگرايانه و فيلترينگ گسترده پاسخ داده شده است؛ گويي راه برخورد با آينده، بستن پنجره‌ها و ديوار كشيدن دور واقعيت‌هاست.
اصل ۲۴ قانون اساسي؛ قانوني كه خوانده مي‌شود، نه اجرا- در اصل ۲۴ قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران آمده است: «نشريات و مطبوعات در بيان مطالب آزادند، مگر آنكه مخل به مباني اسلام يا حقوق عمومي باشند.» اين اصل، به روشني آزادي بيان را به عنوان حق بنيادين شهروندان به رسميت شناخته است. اما در عمل، آنچه ديده‌ايم محدود شدن دايره بيان، برخوردهاي سختگيرانه با رسانه‌ها، توقيف و توبيخ بي‌رويه و محروم‌سازي نهادها و افراد منتقد از حق انتشار آزادانه است.
افول رسانه ملي؛ انحصار در برابر آگاهي- در كنار فشار بر رسانه‌هاي غيردولتي، رسانه ملي كه بايد رسانه همه مردم باشد، به تريبون رسمي يكدست و نخ‌نما بدل شده است. پخش گزينشي اخبار، ناديده گرفتن واقعيت‌هاي جامعه، بي‌توجهي به خواسته‌هاي نسل نو و سانسور گفت‌وگوي آزاد، رسانه ملي را از جايگاه پيشين خود فرو نشانده است. مردمي كه رسانه خود را باور نكنند، به رسانه‌هاي بيگانه پناه مي‌برند. اين واقعيت تلخ را در رويدادهاي پرشمار و به‌ويژه در جنگ ۱۲ روزه اخير به روشني ديديم. در آن هنگامه آتش و آگاهي، بسياري از رسانه‌هاي رسمي از روايت بهنگام و صادقانه ناتوان بودند. اما مردم ايران، آگاهانه، فراتر از رسانه‌ها تا پاي جان براي ايران و پايداري مام ميهن ايستادند، براي انسجام ملي خود تلاش كردند و نشان دادند كه باور به وطن، حق و درستي، نيازي به دستور ندارد. اين ايستادگي مردمي، نه به‌خاطر رسانه‌ها، بلكه با وجودِ كوتاهي رسانه‌هاي رسمي شكل گرفت. اين خود نشانه‌اي است از آنكه ملت ايران به بلوغ آگاهي رسيده، اما رسانه ملي از اين قافله عقب مانده است.
از انحصار تا تهديد- فيلتر كردن گسترده، قطع اينترنت، مسدودسازي پيام‌رسان‌ها و بستن راه‌هاي دسترسي آزاد به آگاهي، نه‌تنها با روح قانون اساسي و آرمان‌هاي انقلاب در ناسازگاري است، بلكه در بلندمدت به كاهش اعتماد عمومي، گسترش شايعه و افزايش تهديدات ملي مي‌انجامد. مرجعيت رسانه‌اي كه روزي در درون كشور بود، آرام‌آرام به بيرون كوچ كرده است. در نبود گفت‌وگوي درون‌زا و آزادي بيان، تحليل‌ها و روايت‌هاي بيروني، جاي خِرد ملي را مي‌گيرند.
خبرنگار امروز؛ ديده‌بان فردا- خبرنگار ايراني امروز، در دل اين تاريكي، همچنان ايستاده است. خبرنگاري كه گاه با حداقل دستمزد، بدون بيمه، زير سايه تهديد يا بي‌ثباتي كاري، با صداقت و شجاعت مي‌كوشد چشم بيدار جامعه باشد. او در برابر قدرت‌هاي بزرگ، فسادهاي پنهان، ناكارآمدي‌ها و بي‌عدالتي‌ها، پرسشگرانه مي‌ايستد، بي‌آنكه پناهي داشته باشد، جز وجدان خود.
راه آينده؛ بازگشت به مردم، بازگشت به قانون- اگر خواهان آينده‌اي روشن‌تر براي ايرانيم، بايد از امروز آغاز كنيم:
٭ بازگشت به قانون اساسي و اجراي بي‌تنازل اصل آزادي بيان،
٭ پايان دادن به انحصار رسانه‌اي و ايجاد فضاي چندصدايي،
٭ شفاف‌سازي، بازسازي اعتماد و تقويت رسانه‌هاي مستقل و مردمي،
٭ پذيرفتن خبرنگار به عنوان شريك اجتماعي، نه دشمن يا مزاحم.
روز خبرنگار، روز بزرگداشت گذشته نيست؛ روز نگاه به آينده‌اي است كه بدون رسانه آزاد، بدون آگاهي همگاني و بدون زبان پرسشگر، امكان‌پذير نخواهد بود.