سيما پروانه‌گهر
انتخابات هيات‌رييسه مجلس دوازدهم براي اجلاسيه دوم در هفته گذشته مثل هميشه با پوشش رسانه‌ها همراه بود و بدون شك مهم‌ترين خبر آن براي همه تعيين دوباره محمدباقر قاليباف به عنوان رييس و تحليل راي‌هايي است كه از جانب جريان‌هاي سياسي مختلف در اين انتخابات ثبت شد. موضوعاتي از قبيل نبود چهره‌اي از فراكسيون مستقلين در تركيب هيات‌رييسه، افت پايگاه راي جبهه پايداري و نيروهاي نزديك به سعيد جليلي در تحليل ميزان راي محمدباقر قاليباف و حواشي ديگري از قبيل ماجراي تصادف پسر علي نيكزاد، كانديداي انتخابات هيات‌رييسه براي جايگاه نايب‌رييسي، متن و حواشي اخبار اين انتخابات را به خود اختصاص داده بود. در اين بين ثبت تصاويري از جريان برگزاري اين انتخابات در صحن مجلس نشان از وقوع اتفاقي بي‌سابقه در مجلس در زمان برگزاري انتخابات هيات‌رييسه است.
براساس قانون آيين‌نامه داخلي طبق ماده ۱۲ آيين‌نامه داخلي مجلس، اعضاي هيات‌رييسه براي مدت يك سال انتخاب مي‌شوند و انتخابات بعدي در سالروز انتخابات هيات رييسه خواهد بود.
بر اين اساس سه‌شنبه هفته گذشته نيز پس از حضور خبرنگاران در صحن شاهد گعده‌هاي نمايندگان در گوشه‌هاي مختلف مجلس بوديم اما نكته مهم موضوعي است كه بسياري از رسانه‌ها و خبرگزاري‌ها گزارش دادند و البته تصاوير ثبت شده از صحن نيز مويد موضوع بود: «برخي نامزدهاي هيات‌رييسه در حال پخش تراكت تبليغاتي به صورت فردي يا ليستي بودند و ميز نمايندگان پُر از تراكت‌هاي تبليغاتي بود.»
اين نخستين‌بار است كه در يك دوره انتخابات هيات‌رييسه مجلس تراكت‌هايي از اين دست و نوع توزيع مي‌شود. تراكت‌هاي تبلیغاتي مشابه آنچه در سطح شهرها در كشور در زمان انتخابات شوراهاي اسلامي شهر و روستا يا نمايندگي مجلس براي انتخابات خود مجالس شوراي اسلامي ديده مي‌شود. تراكت‌هايي شامل تصوير پرسنلي بزرگ فرد در بالاي آن با عنوان اسم و رزومه مختصري براي معرفي. اين نخستین‌بار بود كه براي انتخابات داخلي مجلس چنين اقدامي از جانب نمايندگان كانديداي پست‌هاي هيات‌رييسه صورت مي‌گرفت. اين شيوه تبليغ در شهرها و در زمان ورود به نهادها اين منطق را دارد كه شهروندان با اسامي و رزومه و حتي چهره كانديداهاي مجلس يا شوراي شهر و روستاها آشنا شوند اما در داخل خانه ملت در شرايطي كه عموما 290 نماينده به طور نسبي از يكديگر شناخت دارند، چاپ تراكت‌هاي تبليغاتي با اين شيوه عجيب است. پيش از اين در نخستين دوره انتخابات هيات‌رييسه در سال نخست آغاز به كار مجلس بعضا برخي نمايندگان رزومه خود را داخل تراكت‌هايي به صورت مختصر نوشته و چاپ مي‌كردند كه البته اين اقدام نيز عموميت نداشته و به صورت عرف انجام نمي‌شده است، اما مسبوق به سابقه است. به هر حال در نخستين سال ورود به مجلس آن‌هم در نخستين جلساتي كه در حال برگزاري است و دستوركار مجلس انتخاب هيات‌رييسه است نمايندگان با اسامي و سابقه كار هم آشنا نيستند. اين اقدام به صورت كلي بعضا از جانب نمايندگاني كه كمتر شناخته شده بودند، صورت مي‌گرفت. اما اينكه در سال دوم مجلس - بعد از يك سال فعاليت كه نمايندگان با همكاران خود آشنا شدند و حداقل يك سال همكار بودند- عجيب و فاقد منطق است. اينكه كانديداهاي هيات رييسه مجلس بخواهند تراكت چاپ كنند و نام و تصوير خود را بزرگ بر روي اين تراكت‌ها درج كنند، در نوع خود جالب توجه است .
چه كسي انتخابات هيات رييسه مجلس را برگزار مي‌كند؟
برگزار‌كننده انتخابات هيات رييسه مجلس در هر دوره در طي 4 سال، « اداره كل هيات رييسه مجلس» است. اداره‌اي كه زيرنظر هيات رييسه و رييس مجلس اداره مي‌شوند. روند و فرآيند برگزاري اين انتخابات چند مرحله دارد . فرآيند فني زيرنظر هيات رييسه انجام مي‌شود و عموما كارپردازهاي مجلس در انتهاي دوره يك ساله مسوول برگزاري انتخابات درون صحن هستند.
معاونت قوانين مجلس نيز مسوول نظارت بر اجراي تمامي انتخابات‌هاي درون پارلماني است چنانچه معاونت قوانين در مجلس دوازدهم در حال حاضر انتخابات هيات رييسه كميسيون‌ها را به تعويق انداخته است در حالي كه به صورت كلي و در ادوار گذشته، هر سال همزمان با انتخابات هيات رييسه، انتخابات هيات رييسه كميسيون‌ها نيز برگزار مي‌شد با اين وجود در دوره فعلي و براي اجلاسيه دوم مجلس دوازدهم اين همزماني صورت نگرفته و معاونت قوانين اجازه برگزاري انتخابات هيات رييسه كميسيون‌ها را نداده است. محمدباقر قاليباف روز سه‌شنبه حين انتخاب اعضاي هيات‌رييسه حداقل دو بار از تريبون اعلام كرد كه هيچ كميسيوني حق ندارد فعلا انتخابات هيات‌رييسه را برگزار كند و بايد منتظر باشند تا معاونت قوانين مجلس زمان برگزاري انتخابات را مشخص كند. او در جلسه علني ششم خرداد ماه روز سه‌شنبه هفته گذشته بعد از برگزاري انتخابات هيات‌رييسه و اعلام نتايج آن با اشاره به فرآيند برگزاري انتخابات هيات‌رييسه كميسيون‌هاي تخصصي مجلس تاكيد كرد «روساي كميسيون‌ها اجازه بدهند معاونت قوانين اطلاع‌رساني لازم درباره زمان برگزاري جلسات كميسيون‌ها و انتخابات آنها را انجام بدهد، بنابراين پيش از اين اطلاع‌رساني، هيچ كميسيوني نبايد اقدام به برنامه‌ريزي يا برگزاري انتخابات كند. معاونت قوانين جدول زمان‌بندي مربوطه را براساس آيين‌نامه داخلي مجلس تهيه و به كميسيون‌ها ارائه خواهد كرد. البته در مورد كميسيون آيين‌نامه داخلي، شرايط متفاوت است كه آن هم طبق ضوابط، امروز يا فردا به اطلاع كميسيون خواهد رسيد.»
فرآيند انتخابات اجرايي انتخابات هيات‌رييسه چگونه است
به صورت كلي براي هر دوره انتخابات در مجلس يا برگزاري جلساتي از قبيل استيضاح و راي اعتماد، اداره كل فرهنگي و روابط عمومي كه امروز به عنوان مركز ارتباطات، رسانه و روابط عمومي مجلس شناخته مي‌شود «تعرفه‌ها و برگه‌هاي راي» را به تعداد موردنياز از قبل از برگزاري جلسه چاپ مي‌كنند و تحويل هيات‌رييسه مي‌دهند. در روز برگزاري انتخابات نيز بعد از ثبت‌نام كانديداها اسامي‌شان در صحن اعلام مي‌شود و بعد از آن فرآيند انتخابات شروع مي‌شود. بعد از آغاز فرآيند انتخابات مجلس با اعلام رييس مجلس برگه تعرفه‌ها در بين نمايندگان توزيع مي‌شود. راي همه نمايندگان به تعدادي از كانديداهاي ثبت‌نام كرده براي جايگاه‌هاي مختلف هيات‌رييسه از رياست تا كارپرداز جمع‌آوري، شمارش انجام شده و نتيجه اعلام مي‌شود. نمايندگاني كه كار شمارش را انجام مي‌دهند از قبل با انتخاب هيات‌رييسه تعيين شده‌اند. فرآيند مذكور به صورت ثابت در ادوار مختلف انجام شده و در اين بين چاپ تراكت امري جديد است. البته همواره مرسوم بوده است كه در روزهاي منتهي به برگزاري انتخابات هيات‌رييسه و در آستانه برگزاري اين انتخابات همه نمايندگان لابي‌هاي گسترده مي‌كنند. همواره اخبار رسمي و غيررسمي از برگزاري جلسات مختلف در داخل يا خارج مجلس - از خانه‌هاي نمايندگان تا لابي هتل‌هاي مختلف - شنيده مي‌شده است. در اين جلسات عموما نمايندگان از جريان‌هاي سياسي مختلف دور هم جمع مي‌شوند، برنامه‌ريزي مي‌كنند به اين معني كه افراد تاثيرگذار تقسيم كار مي‌كنند تا چگونه راي ساير نمايندگان را بگيرند و كانديداهاي موردنظر خود را به هيات‌رييسه بفرستند. در اين ميان طبيعتا نمايندگان بعضا وعده‌هايي مي‌دهند و اتفاقاتي را رقم مي‌زنند كه همه اين موارد در تصميم نمايندگان براي راي دادن به كانديداها موثر است.
انتخابات هيات‌رييسه مجلس
از دريچه آيين‌نامه مجلس
طبق آيين‌نامه داخلي مجلس شوراي اسلامي، در انتخابات اعضاي هيات‌رييسه، انتخاب رييس در نوبت اول با اكثريت مطلق آراي نمايندگان صاحب راي است و انتخاب نواب رييس، دبيران و ناظران هر كدام جداگانه و با اكثريت نسبي و راي مخفي با ورقه خواهد بود. در صورتي كه در انتخاب رييس در نوبت اول اكثريت مطلق حاصل نشود، در نوبت دوم اكثريت نسبي كافي خواهد بود. چنانچه آرا براي رييس، نواب رييس، دبيران، ناظران با يكديگر برابر باشد، به قيد قرعه تعيين مي‌شوند. نواب رييس به ترتيب تعداد آرا به عنوان نايب‌رييس اول و نايب‌رييس دوم و در صورت تساوي آرا با قيد قرعه انتخاب مي‌شوند و در غياب رييس مجلس به ترتيب، وظايف و اختيارات او را برعهده خواهند داشت.
رييس مجلس مي‌تواند حتي هنگام حضور خود، اداره جلسه رسمي را به ترتيب به عهده نواب رييس بگذارد.
آيين‌نامه مجلس در صورت فوت يا استعفاي اعضاي هيات‌رييسه هم تمهيداتي درنظر گرفته است؛ مبني بر اينكه اگر رييس مجلس پيش از انقضاي مدت از رياست استعفا دهد يا فوت شود، نواب‌رييس به ترتيب تقدم، جلسه را منعقد و متن استعفانامه را قرائت يا فوت را اعلام مي‌كنند. در مورد فوت به احترام متوفي جلسه ختم مي‌شود و در هر صورت در جلسه بعد نايب‌رييس جلسه را تشكيل مي‌دهد و رييس جديد طبق آيين‌نامه داخلي مجلس انتخاب مي‌شود. در مورد استعفا بعد از اعلام و قرائت متن استعفانامه در مجلس و استماع توضيحات رييس مستعفي و مذاكراتي كه نمايندگان لازم بدانند، چنانچه استعفا پس گرفته نشود، انتخاب رييس جديد در جلسه بعد انجام مي‌شود، حداكثر توضيحات رييس، ۳۰ دقيقه و سه نفر نماينده هر كدام ۱۰ دقيقه است. در مورد فوت يا استعفاي ساير اعضاي هيات‌رييسه نيز بايد بدون تشريفات در جلسه بعد انتخاب فرد يا افراد جديد به عمل آيد. انتخاب رييس و هر يك از اعضاي هيات‌رييسه جديد براي مدت باقي‌مانده از يك سال خواهد بود.
قانونگذاري براي انتخابات مجلس و بي‌قانوني براي انتخابات درون پارلماني
چاپ تراكت‌هاي كانديداهاي انتخابات هيات‌رييسه مجلس در فضاي مجازي با تراكت‌هاي انتخابات خود مجلس مقايسه شد و بعضا انتقادهايي از نمايندگان و مديريت مجلس صورت گرفت كه چه لزومي به اين شيوه تبليغات بوده و از اساس چه كسي بر چاپ، محتوا و توزيع اين تراكت‌ها نظارت كرده است.
توزيع تراكت‌هاي تبليغاتي كانديداهاي انتخابات مجلس مشمول قانون است. در فصل ششم جزييات متن قانون انتخابات مجلس شوراي اسلامي، به وضوح به قوانين تبليغاتي انتخابات مجلس پرداخته شده است.
تمامي نامزدان و كانديداهاي انتخابات مجلس شوراي اسلامي وظيفه دارند محتواي تبليغات و روش‌هاي مختلف تبليغات خود را اعم از فضاي حقيقي و مجازي، در چارچوب قانون شفافيت و نظارت بر تامين مالي فعاليت‌هاي انتخاباتي در انتخابات مجلس شوراي اسلامي مصوب 6/۱۱/1398 تهيه كنند. در غير اين صورت مراجع اداري، انتظامي و قضايي موظف به برخورد با تبليغات غيرمجاز هستند. اين درحالي است كه مشخص نيست كه از اساس چاپ اين تراكت‌ها در درون مجلس با چه ساز و كار قانوني صورت گرفته و اگرچه مورد آيين‌نامه‌اي مبني بر غيرقانوني بودن اين اقدام نيست اما جاي خالي نظارت بر چاپ، محتوا و توزيع آن ديده مي‌شود.
به طور مثال در قانون انتخابات مجلس، قانونگذار تصريح كرده است كه استفاده از اظهارنظر، نام، تصوير يا نماد ساير اشخاص حقيقي و حقوقي و همچنين احزاب و گروه‌هاي سياسي به جز مواردي كه قبلا به صورت عمومي انتشار پيدا كرده ممنوع است. اما آيا اين موارد در تراكت‌هايي كه كانديداهاي هيات‌رييسه در داخل مجلس توزيع كرده‌اند رعايت شده است؟! مشخصا ممكن است كانديداها با استناد به اينكه اين قانون براي انتخابات مجلس است و نيازي به رعايت آن براي انتخابات هيات‌رييسه مجلس نيست از فعاليت در داخل اين چارچوب اجتناب كرده باشند اما سوال مهم اين است كه اين توزيع تراكت باوجود فقدان منطق تبليغاتي كه پيش‌تر مورد تاكيد قرار گرفت، با چه چارچوب قانوني صورت گرفته، چراكه به نظر مي‌رسد مهم‌ترين انتخابات درون قوه قانونگذاري بدون قانون خاصي براي تبليغاتي با چنين اقدام عجيبي همراه شده است. در همين قانون تاكيد شده است كه «محتواي تبليغات نامزدها و كانديداهاي انتخابات مجلس شوراي اسلامي بايد تماما در مورد خود آن نامزد، برنامه‌هاي آتي و سياست‌هاي كاري خود باشد، بنابراين هيچ‌كدام از نامزدها و كانديداها يا طرفداران و حاميان آنها حق تبليغ عليه ديگر نامزدها و كانديداها را نداشته و در صورت هتك حرمت و حيثيت نامزدهاي ديگر طبق مقررات و قوانين تبليغات انتخابات مجلس مجازات خواهند شد.» سوال اصلي اين است كه آيا تراكت‌هاي توزيع شده در صحن مجلس اين مفاد قانوني يا ملاحظاتي مشابه اين موارد را در محتواي مطالب منتشره رعايت كرده‌اند و چه كسي در هيات‌رييسه مجلس يا حتي معاونت‌هاي آن بر محتواي چاپ شده در اين تراكت‌ها نظارت داشته است. علاوه بر اين در قانون انتخابات مجلس تاكيد شده است كه هرگونه فعاليت تبليغات انتخابات مجلس بايد از هشت روز قبل از روز انتخابات (مرحله اول و دوم) آغاز و تا ۲۴ ساعت قبل از اخذ راي پايان يابد يا نامزد انتخابات مجلس يا مسوول ستاد اصلي تبليغات وي، بايد هنگام انتشار تبليغات چاپي مانند تراكت و بروشور و ...، نام و نشاني چاپخانه يا مركز تكثير و تاريخ چاپ را زير تبليغ درج كنند. در غير اين صورت آن تبليغ يا آگهي غيرمجاز است. همين قانون تاكيد دارد كه «نصب هرگونه تبليغات فقط در محل ستاد‌هاي تبليغاتي كانديداها يا جايگاه‌هاي مخصوص تبليغات انتخابات مجلس كه پيش‌تر توسط شهرداري و دهياري اعلام مي‌شود، مجاز است.»
وقتي قانونگذار براي تبليغات شهري كانديداهاي انتخابات مجلس چنين ساز و كاري تعيين كرده چگونه مديريت مجلس در مقابل توزيع تراكت‌ها در داخل صحن چند دقيقه قبل از برگزاري انتخابات سكوت كرده است.
تبليغات كانديداهاي هيات‌رييسه؛ از اس‌ام‌اس‌هاي جنجالي تا تراكت‌هاي شهري
بي‌اعتنايي نسبت به اين اقدام عجيب درحالي بود كه حساسيت نمايندگان نسبت به پيامك‌هاي ارسالي در بازه زماني انتخابات هيات‌رييسه مجلس برانگيخته شده بود.
سيد‌علي يزدي‌خواه روز دوشنبه در گفت‌وگويي درباره انتخابات هيات‌رييسه مجلس با اشاره به پيامك‌هاي تهديدآميز ارسالي براي نمايندگان مجلس درمورد انتخابات هيات‌رييسه بيان كرد: پيامك‌هايي از اين دست براي نمايندگان بسيار ارسال مي‌شود مثلا در موضوعات مختلف مثل مباحث استخدامي، بحث كنكور و بحث مذاكرات ما شاهد ارسال اين پيامك‌ها هستيم كه صدها و هزاران پيامك براي ما هم در مجلس ارسال مي‌شود و مي‌خواهند نمايندگان را تحت تاثير قرار بدهند.
او با بيان اينكه «در بسياري از مواقع اين پيامك‌ها با متن واحد ارسال مي‌شود كه نشان مي‌دهد پيام‌ها مديريت شده و از مراكزي خاص ارسال مي‌شود و مي‌خواهند نمايندگان را تحت‌تاثير قرار بدهند» تاكيد كرده بود كه «اين پيامك‌ها اگر نگوييم نتيجه عكس خواهد داشت، خيلي نمي‌تواند درنظر نمايندگان تاثيرگذار باشد، زماني كه نماينده‌اي پيامكي را باز مي‌كند كه در آن نوشته به فلاني راي ندهيد يا راي بدهيد او وادار به موضع‌گيري دروني مي‌شود كه چرا اين‌قدر اصرار مي‌كنند كه به فلاني راي بدهم يا ندهم.»
اين نماينده تهران، ري، اسلامشهر و شميرانات با بيان اينكه نمايندگان طبق قانون اساسي براي راي دادن آزادند، گفت: با اين پيامك‌ها نمايندگان برايشان اين سوال مطرح مي‌شود كه چرا يك عده سعي دارند ما را مديريت كنند اين خودش نشانه اين است كه طرف مقابل از جهت درك و فهم سياسي نماينده را در تراز مثلا نمايندگي نمي‌بيند كه مي‌خواهد اين‌گونه نظرش را القا كند. چند روز قبل از آن در جلسه علني روز چهارم خرداد مهرداد گودرزوند در جلسه علني در تذكري گفت: هر زمان كه به انتخابات هيات‌رييسه مجلس نزديك مي‌شويم، پيامك‌هاي تهديدآميز و توهين به نمايندگان مجلس ارسال مي‌شود. وزير اطلاعات و دستگاه‌هاي امنيتي را نسبت به اين موضوع حساس كنيد؛ امروز همچون سال‌هاي ۵۸ و ۵۹ كه آيت‌الله شهيد بهشتي را مورد تهمت و توهين قرار مي‌دادند، رييس مجلس را هدف تهمت‌ها و توهين‌ها قرار داده‌اند. وي با بيان اينكه محتواي پيامك‌هاي ارسالي توهين به رييس مجلس است، اظهار كرد: چه كسي بايد جلوي اين موضوع را بگيرد؟ امروز عده‌اي دنبال تضعيف مجلس هستند. جايگاه و شأن مجلس به هيات‌رييسه آن است. هر روز پيامك‌هايي ارسال مي‌شود تا نمايندگان را در مجلس بي‌اثر كنند. بايد اين موضوع توسط دستگاه‌هاي امنيتي مورد رسيدگي جدي قرار بگيرد.
هادي قوامي، نماينده اسفراين در تذكر شفاهي گفت: شركت نمايندگان مختلف براي انتخابات هيات‌رييسه را اين‌گونه تلقي نكنيم كه اگر كسي براي اين انتخابات كانديدا شد به اين معنا است كه مي‌خواهد يك جريان رانت و فساد در مجلس راه بيفتد. وي خطاب به رييس مجلس اظهار كرد: البته ما هم واقعا مي‌خواهيم كه هيات‌رييسه و به خصوص جنابعالي با اين پيامك‌هايي كه به هر شكلي داده مي‌شود تا فضاي پاك و درست انتخابات روز چهارشنبه را آلوده كند برخورد جدي كند. او همچنين با اشاره به ماده ۲۲ آيين‌نامه گفت كه «هيات‌رييسه بايد از جايگاه نمايندگان مجلس دفاع كند و حتما هم عزيزاني كه در هيات‌رييسه حضور دارند و هر عزيزي كه داوطلب شده است، براساس سنت‌هاي پسنديده ادبيات انقلاب اسلامي نامزد مي‌شوند. نمايندگان هم بعد از يك سال همه را خوب مي‌شناسند، بنابراين تلاش‌هاي بيش از حد كه شائبه داشته باشد و فضا را آلوده كند دون شأن ادبيات انقلاب اسلامي است.» موارد مورد تذكر رسانه‌ها و خود نمايندگان درباره بسترهاي رانت‌خيز و فسادزا در انتخابات هيات‌رييسه مجلس فراتر از اين تذكرات است. با اين وجود به نظر مي‌رسد موضوع چاپ تراكت‌ها نبايد زير سايه اين موضوع قرار بگيرد. باز شدن باب جديد در اين خصوص بايد با يك چارچوب قانوني و نظارت بر آن باشد. قوه قانونگذاري نمي‌تواند تا اين اندازه نسبت به اقدامات خلق‌الساعه بي‌تفاوت رفتار كند.