47 سال پس از آخرين همكاري رسمي امريكا و ايران
مهدي زارع
بررسي اسناد ويكي‌لیكس كه در سال ۲۰۱۴ در دسترسي آزاد قرار گرفته نشان مي‌دهد كه در آغازين روزهاي انقلاب اسلامي در سال ۱۳۵۷ و بلافاصله پس از رخداد زمين‌لرزه ۲۵ شهريور ۱۳۵۷ طبس در ايران همكاري علمي نهادهاي امريكايي با هماهنگي سفارت امريكا در تهران با ايران ادامه داشته و حتي براي اسفند ۱۳۵۷ براي يك نشست بين‌المللي مشترك در زمينه زلزله برنامه‌ريزي شده است. متن گزارش‌هاي ارسالي از طرف سفارت امريكا در تهران كيفيت بالاي گزارش تهيه شده را نشان مي‌دهد و به نكات فني و علمي بر اساس برداشت‌هاي ميداني و مطالعات دستگاهي ارجاعات دقيقي داده شده است.
در سندي مربوط به مهر ۱۳۵۷ آمده است:
سوم اكتبر ۱۹۷۸ /۱۱مهر ۱۳۵۷ گزارش بازديد آژانس امدادي غيرانتفاعي خصوصي ايالات متحده به نام غذا - گلنديل كاليفرنيا - از منطقه زلزله‌زده طبس: اول اكتبر، معاون مديرعامل جمعيت شير و خورشيد سرخ ايران دكتر خدابنده‌لو گفت: برآوردهاي رسمي از زلزله طبس تاكنون بيش از 15 هزار كشته و 2000 مجروح است. آواربرداري خانه‌هاي ويران شده چند هفته طول مي‌كشد و تعداد تلفات رسمي هنوز به طور قابل توجهي كمتر از تلفات تخميني است. آسيب‌ديدگان، ازجمله براي مطبوعات خارجي، داستان نسبتا ثابتي از مديريت ضعيف تلاش‌هاي امدادي را روايت مي‌كنند، با اين وجود يك برنامه تداركاتي و لجستيكي قابل توجه را تاييد مي‌كنند. جداي از پرسش‌هاي مربوط به كارآيي، به نظر مي‌رسد كه تعهد دولت به بازسازي منطقه به طور كلي پذيرفته شده است. برخي انتقادات در مورد سياست دولت در رد كمك‌هاي غيرمالي بيان شده است. علاوه بر 10 ميليون دلار كمك گزارش شده از عربستان سعودي، مطبوعات گزارش مي‌دهند كه امارات متحده عربي 6 ميليون دلار كمك كرده است. با اطلاع سفارت، تنها كمك ايالات متحده آژانسي است كه در ايران به تامين غذاي مورد نياز زلزله‌زده‌ها مي‌پردازد.
در سندي ديگر: از سفارت امريكا - تهران به وزارت امور خارجه در واشنگتن: بازديد تيم فني ايالات متحده و كارشناسان دولت ايران از منطقه زلزله‌زده طبس در تاريخ يكشنبه 23 مهر 1357 (۱۵ اكتبر ۱۹۷۸) از سفارت امريكا در تهران. تهيه شده توسط راجر بورچرت، سازمان زمين‌شناسي ايالات متحده منلو پارك، كاليفرنيا. روز يكشنبه، 8 اكتبر، 16 مهر 1357 كارشناسان فني USGS آقايان شارپ و ارسيني همراه با تيم موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران، كارشناسان عكاشه و عشقي تهران را به مقصد منطقه زلزله‌زده طبس ترك كردند. در طي سه روز بعدي، تيم با وانت، هليكوپتر و پياده در امتداد آثار گسله در محدوده كوه شتري سفر كردند. اين مطالعه در پي هماهنگي قبلي توسط تيم با هواپيمايي ارتش شاهنشاهي ايران، نقشه‌برداري هوايي، همراه با مطالعه سطحي منطقه، منتج به مستندات جامع زميني و تحقيقاتي بر رويداد زلزله با بزرگاي 7 بود. در اين زلزله 15 هزار نفر يا بيش از 40 درصد از كل جمعيت طبس و اطراف كشته شد و ازجمله روستاهايي كه با شدت 6 لرزيدند. تنها شواهد رديابي گسل متوسط در شرق/ جنوب‌شرقي طبس مشخص است. گسل‌هاي از نوع راندگي با عكس‌هاي هوايي و سطحي بيش از 15 كيلومتر به طول متناوب در امتداد مرز كوهپايه و بدلند‌هاي محدوده كوهستاني شتري مستند شد. طبس، شهري كه اساسا از گل و آجر ساخته شده بود، به كلي ويران شد. استثناهايي به شكل ساختمان‌هاي آجري ساخته شده، مشاهده شد (و از هوا و زمين عكس گرفته شده است).
اثرات زمين شناختي زلزله طبس: گسلش سطحي در منطقه 2 تا 15 كيلومتري شرق جنوب شرق طبس كشف شد. دو گسل موازي شمالي - جنوبي يكي به طول 10 كيلومتر و ديگري (ناپيوسته) 15 كيلومتر درازا و حدود 8 كيلومتر از هم فاصله دارند. گسل‌ها از نوع راندگي هستند و به سوي شرق به سمت محدوده شتري شيب دارند. ميزان جابه‌جايي عمودي كمتر از 0.25 متر در شكستگي‌هاي سطحي گسله با بعضي جابه‌جايي عمودي اضافي مشاهده شد. مولفه كوچك امتداد لغز راستگرد در برخي مكان‌ها قابل مشاهده است.
اثرهاي زلزله‌شناختي زلزله طبس: نقشه كانتور‌هاي هم‌لرزه نشان مي‌دهد كه رومركز مه‌لرزه‌اي زلزله در طبس با شدت مركالي اصلاح شده قرار گرفته است. در 10 ساعت اول پس از شوك اصلي، 54 پس‌لرزه و در طي 24 ساعت بعدي، 73 پس‌لرزه رخ داد. 30 تا 40 پس‌لرزه در طي 6 بازه 24 ساعته متوالي تجربه شد. بزرگ‌ترين پس‌لرزه‌ها كمتر از 5.5 ريشتر بوده است. بررسي ساز و كار كانوني مقدماتي از سوي موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران مطابق با گسلش امتداد لغز راستگرد است كه توسط تيم فني مشاهده شد.
آثار خرابي‌هاي ساختمان‌ها در زلزله طبس: طبس به استثناي يك برج بزرگ آب كه به خوبي ساخته شده بود و برخي از ساختمان‌هاي آجري، كاملا ويران شد. خسارت تقريبا كامل ساختماني در سه روستاي كوچك دو تا چهار كيلومتري جنوب و جنوب شرقي طبس با جمعيتي بين 1500 تا 3500 نفر مشاهده شد.
كارشناسان سازمان زمين‌شناسي ايالات متحده در ماموريت حاضر ترتيباتي را براي بررسي هوايي اضافي از منطقه به منظور بررسي احتمال گسلش‌هاي سطحي ديگر در ناحيه غيرقابل دسترس در منطقه دوردست و وسيع انجام داده‌اند. (ساليوان/ سفير)
در سند سوم در آبان ۱۳۵۷ و همزمان با دولت حكومت نظامي ازهاري چنين آمده است:
۲۷ آبان ۱۳۵۷ / سفارت ايالات متحده - تهران: سفارت، همراه با دكتر بهمن پارسا معاون وزير وزارت علوم و آموزش عالي، از حضور دكترهانسون، براي نشست ۲۵ تا ۲۷ فوريه 1979 (۶ تا ۸ اسفند ۱۳۵۷) در نشست بين‌المللي در مورد علوم پايه زلزله استقبال مي‌كنند. نمايندگي هانسون از NSF بنياد ملي علوم امريكا در اين نشست حضور خواهد داشت. علاقه بنياد ملي علوم امريكا NSF به برگزاري كارگاه دوجانبه با ايران در مورد كاهش ريسك زلزله به دكتر پارسا منتقل شد كه مشتاقانه منتظر بازديد دكتر هانسون در اواسط دسامبر (۱۹۷۸) است. سفارت و پارسا همچنين به نتايج و ارتباط كارگاه مشابه در هند با كارگاه برنامه‌ريزي شده در ايران علاقه‌مند هستند. با توجه به استقبال مقامات - وابسته علمي سفارت و دولت ايران - در مورد ترتيب كاري در تنظيم برنامه كارگاهي تحت دستورالعمل‌هاي كلي كميسيون فرعي علوم ايران، سفارت بنياد ملي علوم امريكا NSF را از تحولات در اين مورد مطلع خواهد كرد. اين اسناد نشان مي‌دهد كه در دولت كارتر همزمان با بروز انقلاب ديپلماسي سوانح/ ديپلماسي زلزله با دولت وقت ايران همچنان تداوم داشته و براي نشستي مشترك براي كارگاه تخصصي در اسفند ۱۳۵۸ برنامه‌ريزي هم شده كه البته با پيروزي انقلاب برگزار نشده است.