سيستم كمك‌داور ويديويي (VAR) از سال ۲۰۱۸ به قوانين فيفا راه يافت تا با افزايش دقت و عدالت در قضاوت بازي‌هاي فوتبال، اصل بازي جوانمردانه را تقويت كند، اما در ايران، استفاده از ابزارهاي غيراستاندارد، مانند تصاوير پخش تلويزيوني با تعداد كم دوربين و زواياي نامناسب، VAR را از هدف اصلي‌اش- شفافيت كامل و پايان مناقشات داوري- دور كرده و به عاملي براي افزايش حاشيه‌هاي داوري، كاهش اعتماد هواداران و دلسردي از فوتبال تبديل كرده است.
نمونه بارز اين مشكل در بازي فولاد ۱-۱ چادرملو (ليگ برتر ايران، مرداد ۱۴۰۴) ديده شد، جايي كه ادعاي رييس دپارتمان VAR ايران، محسن حكيم، درباره درستي تصميم پنالتي و اوت نبودن توپ شوت شده، بدون ارايه مدارك شفاف، به سفسطه‌اي براي توجيه ناكارآمدي سيستم منجر شد. اين مقاله، با تاكيد بر لزوم تعيين حداقل استانداردهاي اجباري توسط تيم تخصصي VAR فيفا-كه تضمين كند VAR تصميمات داوري را بهبود مي‌بخشد و اشتباهات را افزايش نمي‌دهد- به بررسي محدوديت‌هاي VAR استاندارد، مشكلات خاص ايران، نقد عملكرد حكيم، چالش‌هاي فني و پيامدهاي آن مي‌پردازد. همچنين، راه‌حل‌هايي عملي براي حفظ عدالت و اعتبار فوتبال در ايران ارايه مي‌شود.
نقش واقعي VAR به عنوان كمك‌داور
فلسفه VAR، همان‌طور كه فيفا تعريف كرده، ارايه شفافيت كامل در تصميم‌گيري‌هاي داوري است تا مناقشات پايان يابد و عدالت برقرار شود.
VAR تنها زماني كمك‌داور موثري است كه از استانداردهاي دقيق فيفا پيروي كند. حداقل استاندارد بايد تضمين كند كه VAR تصميمات داوري را بهبود مي‌بخشد و اشتباهات را افزايش نمي‌دهد، با استفاده از تعداد كافي دوربين (حداقل ۸ دوربين پرسرعت)، موقعيت‌هاي استراتژيك و عمود بر صحنه، كيفيت تصويربرداري بالا (نرخ فريم ۱۲۸ تا ۲۴۰ فريم در ثانيه) و الگوريتم‌هاي پيشرفته براي انتخاب تصاوير، ادغام آنها و توليد انيميشن‌هاي سه‌بعدي. فناوري نيمه‌خودكار آفسايد (SAOT)، كه در جام جهاني ۲۰۲۲ و ليگ برتر انگليس (۲۰۲۴/۲۰۲۵) استفاده شد، نمونه‌اي از اين استانداردهاست. SAOT با رديابي ۵۰ بار در ثانيه موقعيت بازيكنان و توپ، دقت آفسايد را از ۸۵ (داوري انساني) به ۹۸درصد افزايش داد. براي مثال، در بازي ژاپن و اسپانيا (۲۰۲۲)، SAOT با انيميشن سه‌بعدي و ۱۸ دوربين عمود بر دروازه نشان داد كه توپ به طور ميلي‌متري از خط عبور نكرده بود، تصميمي كه بدون اين فناوري غيرممكن بود و شفافيت را براي همه تضمين كرد.
محدوديت‌هاي VAR استاندارد: فاصله تا كمال
با وجود پيشرفت‌ها، VAR استاندارد كامل نيست. تاخير در بررسي‌ها (گاه تا ۳۰ ثانيه يا بيشتر)، خطاهاي انساني در تفسير تصاوير براي تصميمات ذهني (مانند هند يا خطاها) و عدم توانايي دوربين‌ها در ثبت تصاوير كاملا سه‌بعدي، از جمله اشكالات آن هستند. براي مثال، در يك بازي ليگ برتر انگليس در ۲۰۲۴، بررسي آفسايد به دليل زاويه مسدود دوربين با تاخير انجام شد كه اعتراض هواداران را برانگيخت. همچنين، داوران ممكن است تحت فشار تماشاگران يا خستگي دچار خطا شوند، همان‌طور كه پيش از VAR در هند تيري آنري (فرانسه-ايرلند، ۲۰۰۹) ديده شد. با اين حال، VAR استفاده مي‌شود، زيرا اشتباهات را به طور قابل‌توجهي كاهش داده است. فيفا گزارش داده كه VAR دقت كلي تصميمات را از ۸۲ به ۹۶درصد افزايش داده و تعداد كارت‌هاي قرمز نادرست را ۸.۵درصد كاهش داده است.
مشكلات VAR در ايران: استفاده از ابزارهاي غيراستاندارد
سيستم VAR زماني غيرقابل اعتماد مي‌شود كه به جاي ابزارهاي استاندارد، از تصاوير پخش تلويزيوني استفاده كند. اين تصاوير، با ۴ تا ۸ دوربين طراحي‌شده براي سرگرمي، نرخ فريم پايين (۳۰ تا ۶۰ فريم در ثانيه) و زواياي سليقه‌اي، نمي‌توانند نيازهاي داوري را برآورده كنند. در ايران، اين مشكل در بازي‌هايي مانند فولاد و چادرملو مشهود شد، جايي كه نبود زواياي عمود و كمبود دوربين‌ها باعث تصميم‌گيري‌هاي مبهم شد. اين روش مانند استفاده از پول تقلبي به جاي پول واقعي است-ظاهري مشابه دارد، اما دقت و اعتبار لازم را ندارد. چنين رويكردي نه تنها با اصل بازي جوانمردانه فيفا در تضاد است، بلكه اعتماد هواداران را به سيستم داوري و حتي خود فوتبال كاهش مي‌دهد. نمونه بارز اين ناكارآمدي در بازي فولاد ۱-۱ چادرملو (ليگ برتر ايران، مرداد ۱۴۰۴) ديده شد.
محسن حكيم، رييس دپارتمان VAR ايران، ادعا كرد كه اعلام اوت نبودن شوت و تصميم پنالتي در اين بازي درست بوده، اما هيچ فيلم، انيميشن، يا مدرك شفافي براي اثبات اين ادعاها ارايه نكرد. اين رويكرد، كه به سفسطه براي توجيه ناكارآمدي سيستم شباهت دارد، با فلسفه VAR-يعني شفافيت كامل و پايان مناقشات داوري- در تضاد است. در ايران، VAR با تعداد كمي دوربين (احتمالا ۴ تا ۸) غيرتخصصي غيرثابت، كم‌سرعت و داراي رزولشن پايين، با زواياي غيرعمود و غيراستاندارد و با بهره‌گيري از نيروي انساني غيرمتخصص و بدون الگوريتم و نرم‌‌افزارهاي تخصصي انجام مي‌شود. اين مشكلات نشان مي‌دهد كه VAR ايران، با تكيه بر تصاوير پخش تلويزيوني، نه تنها تصميمات را بهبود نمي‌بخشد، بلكه حاشيه‌هاي داوري را افزايش و اعتماد هواداران را كاهش مي‌دهد. حكيم نيز با ادعاي درستي تصميم‌ها بدون ارايه مدرك، به جاي حل مناقشه، به بدبيني‌ها دامن زد.
انگيزه‌هاي فدراسيون ايران براي استفاده از VAR غيراستاندارد
فدراسيون فوتبال ايران، مانند برخي فدراسيون‌هاي ديگر، به دليل هزينه‌هاي بالاي VAR استاندارد (مانند دوربين‌هاي پرسرعت و سرورهاي AI) به تصاوير تلويزيوني روي آورده است. اين موجب صرفه‌جويي مالي مي‌شود، در عين حال فدراسيون فكر مي‌كند كه با آن مي‌تواند فشارها براي همگام شدن با ليگ‌هاي بزرگ، تقاضاي هواداران براي مدرن شدن و الزامات فيفا را پاسخ دهد، اما اين روش، همان‌طور كه در بازي فولاد و چادرملو ديده شد، به جاي كاهش خطاها، حاشيه‌ها را افزايش داده و ادعاهاي بدون پشتوانه، مانند اظهارات حكيم، به بي‌اعتمادي بيشتر منجر شده است.
پيامدهاي استفاده از VAR غيراستاندارد
استفاده از تصاوير تلويزيوني نه تنها اشتباهات داوري را كاهش نمي‌دهد، بلكه مي‌تواند آنها را افزايش دهد. در ايران، بازي فولاد و چادرملو نمونه‌اي از افزايش حاشيه‌هاي داوري به دليل VAR غيراستاندارد است. در سطح بين‌المللي، در فصل ۲۰۲۴/۲۰۲۵، ليگ برتر انگليس ۱۳ خطاي VAR گزارش كرد كه برخي به دليل زواياي ناكافي بودند. اين خطاها اعتماد هواداران را به داوري، فدراسيون و حتي VAR استاندارد كاهش مي‌دهد. پست‌هاي داراي هشتگ‌هايي مانند #VARout در ايران و جهان نشان‌دهنده دلسردي هواداران است كه مي‌تواند به كاهش تماشاگران و درآمد منجر شود. اين آسيب به اعتبار فوتبال، با اصل بازي جوانمردانه در تضاد است و به نوعي خيانت به روح ورزش محسوب مي‌شود.
لزوم تعيين حداقل استانداردهاي فيفا
براي جلوگيري از اين مشكلات، فيفا بايد حداقل استانداردهاي اجباري براي VAR تعيين كند كه تضمين كند اين سيستم تصميمات داوري را بهبود مي‌بخشد و اشتباهات را افزايش نمي‌دهد. اين يك مساله دقيق فني است كه بايد به تيم تخصصي VAR فيفا، متشكل از كارشناسان فناوري و داوري، سپرده شود. با اين حال، چالش‌هايي مانند ابهام در معيارهاي فني (مانند تعداد دقيق دوربين‌ها، نرخ فريم، يا نوع الگوريتم) و چگونگي سنجش عيني بهبود تصميمات (مثل درصد كاهش خطاها يا تست‌هاي عملي) وجود دارد. براي مثال، در ايران، نبود معيارهاي مشخص باعث شده فدراسيون از تصاوير تلويزيوني استفاده كند كه به جاي بهبود، حاشيه‌ها را افزايش داده است، همان‌طور كه در سفسطه حكيم درباره بازي فولاد و چادرملو (مثل اوت نبودن شوت) ديده شد. حداقل استانداردها مي‌توانند شامل ۸ دوربين پرسرعت (با نرخ فريم ۱۲۸ فريم در ثانيه)، الگوريتم‌هاي هماهنگ با SAOT و آموزش تكنيسين‌ها باشند. اين سياست از استفاده غيراستاندارد جلوگيري مي‌كند و با اصل بازي جوانمردانه همخواني دارد. با اين حال، هزينه‌هاي بالا و كمبود زيرساخت در ايران چالش‌هايي هستند كه فيفا بايد آنها را برطرف كند.
راه‌حل‌هاي عملي براي بهبود VAR در ايران
تعيين حداقل استانداردها توسط فيفا: تيم VAR فيفا بايد معيارهاي مشخصي (مثل حداقل ۸ دوربين، نرخ فريم ۱۲۸ فريم در ثانيه و الگوريتم‌هاي استاندارد) تعيين كند و اجراي آنها را اجباري كند، با آزمايش‌هاي عملي (مثل شبيه‌سازي آفسايد) براي سنجش بهبود تصميمات.
حمايت مالي و فني فيفا: ارايه كمك مالي يا تجهيزات به فدراسيون ايران براي پياده‌سازي VAR استاندارد، مانند نسخه‌هاي ارزان‌تر SAOT. پروتكل‌هاي موقت براي ايران: استفاده محدود و نظارت شده از تصاوير تلويزيوني (با حداقل ۶ دوربين و نرخ فريم مشخص) تا آماده‌سازي زيرساخت‌ها، به‌ويژه براي استاديوم‌هاي كوچك‌تر. آموزش و نظارت: آموزش فدراسيون فوتبال ايران درباره خطرات VAR غيراستاندارد و نظارت دقيق فيفا بر اجرا، به ويژه براي جلوگيري از ادعاهاي بدون مدرك مانند اظهارات حكيم. فناوري‌هاي آينده: سرمايه‌گذاري در فناوري‌هايي مانند ويديوي حجمي براي بهبود بازسازي سه‌بعدي صحنه‌ها. اتوماسيون تصميمات عيني: تسريع در خودكارسازي آفسايد و عبور از خط با SAOT و حذف قضاوت انساني براي هند و خطاها.
نتيجه‌گيري
استفاده از ابزارهاي غيراستاندارد مانند پخش تلويزيوني، به ويژه در ايران، VAR را از هدفش دور كرده و با اصل بازي جوانمردانه در تضاد است. نمونه‌هايي مانند بازي فولاد و چادرملو، كه در آن محسن حكيم بدون ارايه مدرك شفاف (مثل عكس اوت نبودن شوت با زاويه غيرعمود و خطاي بصري) ادعاي درستي تصميم كرد، نشان مي‌دهد كه نبود دوربين‌هاي كافي و زواياي عمود، شفافيت را از بين برده و حاشيه‌هاي داوري را افزايش مي‌دهد. اين روش نه تنها دقت را بهبود نمي‌بخشد، بلكه اعتماد هواداران را كاهش مي‌دهد و به دلسردي از فوتبال منجر مي‌شود. تعيين حداقل استانداردهاي اجباري توسط تيم تخصصي VAR فيفا، كه تضمين كند VAR تصميمات را بهبود مي‌بخشد و اشتباهات را افزايش نمي‌دهد، همراه با حمايت مالي و نظارت دقيق، مي‌تواند VAR را به ابزاري موثر و عادلانه تبديل كند. چالش‌هايي مانند ابهام در معيارهاي فني و سنجش عيني بهبود تصميمات نياز به تخصص فني دارند و بايد به فيفا سپرده شوند. با اين رويكرد، VAR در ايران به جاي آسيب به اعتبار فوتبال، به افتخار آن خواهد افزود و از بدبيني و دلسردي هواداران جلوگيري خواهد كرد.