ظرفيت‌هاي گسترده و بالقوه ديپلماسي صلح ديني
بنيامين صادقي
سفر پاپ و هيات ديپلماتيك همراه به عراق و ديدار با مقام‌هاي مذهبي شيعي اين كشور، ضرورت پرداختن به ديپلماسي صلح ديني را در محافل رسانه‌اي و آكادميك برجسته ساخته است و به نظر مي‌رسد كه مراجع و محافل مذهبي ايران و نيز ساختار‌هاي اصلي حاكميت در ايران شامل نهاد رهبري، رياست‌جمهوري، دستگاه تقنيني و قضا و همچنين نمايندگان و سفراي ايران، شهروندان و نهادهاي مدني مي‌توانند در راه نيل به مقاصد صلح ديني ايفاي نقش نمايند و مي‌توانند در مسير چشم‌اندازهاي ديپلماسي مسالمت‌آميز براي ايران در زمينه‌هاي سياست داخلي و سياست خارجي، با اتخاذ راهكار و راهبرد دعوت به صلح و همزيستي كنش‌هاي گسترده‌تري داشته باشند و هنگامي كه گاهي مسيرهاي معمول سياسي و نظامي به بن‌بست مي‌رسند يا با موانع گسترده روبرو مي‌شوند، ديپلماسي صلح ديني و ديدار رهبران ديني و مذهبي اديان و مذاهب مختلف مي‌تواند راهگشا و الهام‌بخش رهبران سياسي در جهت عبور اطمينان بخش‌تر و اعتمادآميز‌تر از موانع پيش روي باشد و از آنجايي كه اصالت ويژه‌اي در ورود به ديپلماسي صلح و همزيستي و دگرپذيري موجود هست، قرار گرفتن رهبران مذهبي در زير يك سقف مشترك مي‌تواند تشويق‌كننده مقامات ارشد سياسي كشورها به بودن در زير سقف‌ها و ستون‌هاي مشترك گردد و تمريني اجرايي در مسيرهاي گفت‌وگو و مسالمت و رفع سوءتفاهم‌ها باشد و بنابراين به نظر مي‌رسد كه اهميت و ظرفيت و جايگاه بالاي ديپلماسي صلح ديني بايد از منظري نوين مورد ارزيابي و سنجشي دوباره قرار گيرد و در مسير صلح‌سازي در عرصه‌هاي روابط بين‌الملل و نيز عرصه‌هاي ملي و منطقه‌اي مورد امكان‌سنجي و اجرا قرار گيرد، چرا كه ديپلماسي مبتني بر صلح ديني مي‌تواند چشم‌اندازهاي گسترده‌اي از رفع تنش‌هاي داخلي، منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي را بسترسازي نمايد و به عنوان يكي از تكنيك‌هاي اداره سياست خارجي و تنظيم روابط بين‌المللي و همچنين حل‌وفصل اختلافات بين‌المللي و ملي از طريق مسالمت‌آميز قرار گرفته و به برقراري و ايجاد صلح و زندگي مسالمت‌آميز در سطح ملي و بين‌المللي ياري رساند و ايران نيز مي‌تواند در اين زمينه ابتكار عمل را تا حدود زيادي به دست گرفته و مبتكر كنگره‌هاي گسترده سران مذهبي و ديني اديان مختلف از يهودي و مسيحيت و اسلام و زرتشتي و ساير اديان و مذاهب موجود شود و پيش‌زمينه‌هاي گفت‌وگوي اديان را به عنوان يكي از ابزارهاي ديپلماتيك فراهم آورد و دستاوردهاي ديپلماتيك آن را مورد سنجش قرار دهد. پيش از اين ما شاهد تلاش‌هايي از سوي پاپ براي نزديكي و گفت‌وگو با مسلمانان بوده‌ايم و از جمله سفر به امارات و ديدار با شيخ الازهر از آن موارد بوده‌اند. با ديدار از امارات متحده عربي، پاپ فرانسيسكوس به يك كشور اسلامي رفت كه در آن مسلمانان و مسيحيان زيادي زندگي مي‌كنند.
تخمين زده مي‌شود حدود ۸۰۰ هزار مسيحي در اين كشور به سر مي‌برند كه حدود 9 درصد جمعيت كشور را تشكيل مي‌دهند. اكثر آنها از كشور‌هاي جنوب و جنوب شرق آسيا به امارات متحده عربي آمده‌اند و به عنوان كارگران مهمان در اين كشور به سر مي‌برند. به اين ترتيب اين كشور به نوعي مركز باورمندان مسيحي در شبه‌جزيره عربي است و شيخ محمد بن راشد آل مكتوم حاكم دبي به مناسبت تصويب برنامه مداراي ديني توضيح داد: «مدارا واژه كليدي نياكان و بنيانگذاران ما است.»
و همچنين پاپ فرانسيس، رهبر كليساي كاتوليك، با شيخ احمد طيب، مفتي الازهر مصر در واتيكان ديدار كرد و اين نخستين ديدار بين رهبر كليساي كاتوليك و عاليرتبه‌ترين مقام مذهبي اهل سنت، پس از پنج سال سردي روابط ميان واتيكان و الازهر بود و روابط ميان الازهر و واتيكان پس از آن به تيرگي گراييد كه پاپ بنديكت، رهبر پيشين كاتوليك‌هاي جهان، در نقل قولي از يك امپراتور روم شرقي، به‌طور تلويحي اسلام را ديني خشونت‌محور خواند.
حمد الطيب شيخ الازهر به واتيكان سفر كرده و با پاپ فرانسيس رهبر كليساي كاتوليك جهان ديدار كرد. طرفين در اين ديدار درباره راه‌هاي همكاري الازهر و واتيكان در راستاي تفاهم هر چه بيشتر و تحقق رويكردهاي انساني گفت‌وگو كردند و پاپ فرانسيس در اين ديدار اظهار اميدواري كرد اين ديدارها و همكاري‌ها ميان دو نهاد ديني اسلام و مسيحيت موجب تقويت و نشر مباني انساني و فرهنگ همزيستي مشترك ميان پيروان اديان شود و پاپ فرانسيس گفت: موسسات ديني بزرگ جهان، مسووليت بزرگي در نشر ارزش‌هايي مانند محبت و صلح دارند و انسان‌مداري و دوستي تاريخي ميان اسلام و مسيحيت دليلي است كه بشريت را به سمت و سوي صلح جهاني و همزيستي و حاكميت انسانيت در جهان راهنمايي مي‌كند و پيامي براي وجدان‌هاي بيدار جهان است تا خشونت و افراط را رها كنند. وي افزود: روزگاري بود كه رويكرد انساني آرزويي دوردست بود اما امروز به خواست خداوند به يك واقعيت تبديل شده است.
شيخ الازهر نيز در سخنان خود اين ديدار را يك دعوت عملي از پيروان اديان براي رويكرد انساني و دوستي و ترك كينه و نفرت دانست كه موجب آماده‌سازي افكار عمومي جهان براي نشر فرهنگ انساني و همزيستي مي‌شود و امروز سند رويكرد انساني مورد استقبال منطقه عربي و اسلامي قرار گرفته است.
و همچنين در ايران شاهد تلاش‌هايي جهت گفت‌وگوي اديان و تمدن‌ها بوده‌ايم كه دو مورد مهم ايجاد مركز بين‌المللي گفت‌وگوي تمدن‌ها و مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي بوده است. ايده راهبردي گفت‌وگوي تمدن‌ها، در دولت اصلاحات به عنوان يك دكترين راهبردي ديپلماتيك به كار برده شد. اين منجر به بهبود روابط بين‌المللي با ايران و بهبود روندهاي ديپلماسي شد و مورد استقبال زيادي از جوامع بين‌المللي قرار گرفت و سال ۲۰۰۱ «سال گفت‌وگوي تمدن‌ها» نام گرفت و پس از آن در بهمن ۱۳۷۷ دولت ايران مركز بين‌المللي گفت‌وگوي تمدن‌ها را براي هماهنگي فعاليت‌هاي مربوط به گفت‌وگوي تمدن‌ها تاسيس كرد. و از اهداف گفت‌وگوي تمدن‌ها، پايان زندگي سرشار از تبعيض، دورويي، جنگ و ويراني اعلام شد تا راه تازه‌اي در زندگي بشر آغاز كند؛ راهي كه بايد با همت و تلاش نسل نو پا به صلح و آشتي بينجامد. و در واقع «گفت‌وگوي تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، نفي خشونت‌طلبي، تروريسم و جنگ» بود.
مركز گفت‌وگوي تمدن‌ها تا اوايل سال ۸۴ زيرمجموعه وزارت خارجه بود ولي پس از آن به زيرمجموعه‌اي از سازمان فرهنگ و ارتباطات تبديل شد. در دي‌ماه ۱۳۸۴ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، دو دفتر اديان و مركز گفت‌وگوي تمدن‌ها را با نام جديد «مركز گفت‌وگوي اديان و تمدن‌ها» ادغام كرد. مركز گفت‌وگوي تمدن‌ها سرانجام در دي‌ماه ۱۳۸۶ طي حكمي از سوي محمود احمدي‌نژاد، رييس‌جمهور پيشين ايران، با همه امكانات و نيروي انساني در «مركز ملي مطالعات جهاني شدن» ادغام شد و زيرنظر رييس‌جمهوري و به رياست اسفنديار رحيم مشايي قرار گرفت. مركز ملي مطالعات جهاني شدن در دولت روحاني در مركز بررسي‌هاي استراتژيك ادغام شد.
همچنين مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي در سال ۱۳۶۹ هجري شمسي با هدف تلاش براي آشتي دادن مذاهب مختلف اسلامي و ايجاد تقريب بين ديدگاه‌هاي آنان تشكيل شد. و ايجاد تلاش علماي اسلام براي نزديك كردن و رفع اختلافات پيروان مذاهب اسلامي به ويژه شيعيان و اهل سنت و حل اختلافات از طريق گفت‌وگوي سالم و رعايت آداب از جمله محورها و اهداف آن بوده است.
پژوهشگر صلح و روابط بين‌الملل