اعاده حيثيت در 10 روز

گروه گزارش

 4 ماه بعد از اينكه ايران در تيرماه سال 1361 نتوانسته بود كه همه اهداف خود در عمليات رمضان را محقق كند و در شرايطي كه عراق هم با تبليغات وسيع تصويري از برتري خود در جنگ ترسيم كرده بود و هم با تسلط بر ارتفاعات در منطقه شرهاني و زبيدات، علاوه بر محفوظ نگاه داشتن يك خط پدافندي، جاده دهلران به عين‌خوش را كه نزديك‌ترين معبر وصولي جبهه‌هاي مياني و جنوبي بود، زير ديد و تير خود داشت، عمليات رمضان در سه مرحله توسط ايران اجرا شد.

اين عمليات تصوير تبليغاتي عراق را در هم شكست و منجر به آزادسازي 700 كيلومتر مربع از خاك ايران به علاوه تصرف 300 كيلومتر از خاك عراق شد و مشخصا علاوه بر تقويت روحيه نيروها و رزمندگان ايران، عراق را در حالتي انفعالي قرار داد.
اين عمليات در سه مرحله و در 10 روز در جبهه جنوب، استان‌هاي خوزستان و ايلام، منطقه عمومي عين‏خوش و موسيان انجام شد و دو نام مهم و بزرگ را نيز در خود دارد. فرمانده عمليات حسن باقري بود كه كمتر از 4 ماه بعد در بهمن 1361 در اثر اصابت خمپاره به شهادت رسيد. نام مهم ديگر در اين عمليات مهدي زين‌الدين است كه عمليات محرم نخستين تجربه فرماندهي وي در 23 سالگي بود و بر اساس تاريخ شفاهي گفته شده از رزمندگان حاضر در اين عمليات با تلاش مجدانه او براي پيروزي اين عمليات همراه بوده است. زين‌الدين معتقد بود كه پيروزي در اين عمليات روحيه نيروهاي ايراني را تقويت و وضعيت عمليات رمضان را از اذهان رزمندگان ايراني پاك مي‌كند . پيش‌بيني درستي كه محقق شد. زين‌الدين دو سال بعد زماني كه فرمانده لشكر 17 علي‌بن‌ابي‌طالب بود در ۲۷ آبان ۱۳۶۳ در مسير كرمانشاه به سردشت در پي درگيري با گروه‌هاي مسلح ضدانقلاب به شهادت رسيد.

ناكامي  در عمليات  رمضان   و تصميم  براي اعاده  حيثيت ايران
كمتر از 4 ماه قبل از عمليات محرم، در بيست و سوم تيرماه سال 61 عمليات رمضان انجام شد اما توانست به تمام اهداف خود برسد. از يك طرف عراق به‌رغم اينكه زير بار رواني و جنگي شكست‌هاي متعدد مقابل ايران در عمليات‌هاي موفق در سال ۱۳۶۱- فتح‌المبين و بيت‌المقدس- قرار داشت تصميم گرفت تا با دستگاه تبليغاتي خود روحيه سربازانش  را  بازسازي كند.
اين تصميم در شرايطي اتخاذ شده بود كه ايران هر روز يك قدم به تصرف بصره نزديك‌تر مي‌شد و صدام با اين وضعيت تلاش مي‌كرد تا تمام امكانات نظامي خود را به كار گرفته تا  از بصره  و شلمچه دفاع كند.
در اين شرايط، ايران تصميم گرفت تا به‌رغم نفوذ موفق به خاك عراق و پيشروي تا درياچه ماهي در منطقه شلمچه، اقدام به تثبيت مواضع خود کند. اين راهبرد ايران كه بر اساس مصلحت نظامي اتخاذ شده بود باعث شد تا عراق فرصتي براي تبليغات وسيع براي روحيه دادن به نيروها و حاميانش به راه بيندازد. البته ايران بعد از عمليات رمضان شرايط خود براي پايان دادن به جنگ را با 3 شرط اعلام كرده بود؛ نخست اينكه كشور متجاوز بايد اعلام شود، دوم اينكه حكومت صدام به عنوان متجاوز بايد معرفي و در مجامع بين‌المللي محكوم شود تا به اين منظور زمينه حمله دوباره به خاك جمهوري اسلامي ايران از ميان برداشته شود. سومين شرط ايران پرداخت خسارت‌هاي وارد شده به ايران بود. 
عراق بدون تاييد اين سه تلاش مي‌كرد تا با تحميل استراتژي «نه جنگ و نه صلح» به ايران مساله حل و فصل و خاتمه جنگ را از طريق مجامع بين‌المللي حل نمايد تا بتواند از زير بار مسووليت تهاجم جنگ شانه خالي كند.
 وضعيت عمليات رمضان اين تصور اشتباه را براي عراق ايجاد كرده بود كه دوران موفقيت عمليات‌هاي ايران به سر آمده و مي‌توان با اين استراتژي نشان پيروزي را بر دوش سربازان عراقي  نصب كرد.
جعفرشيرعلي‌نيا، مورخ تاريخ جنگ شرايط روحي و نظامي جبهه‌ها را بعد از عمليات رمضان اين گونه توصيف كرده است: «10مرداد61 اوضاع جبهه ايران كاملا شوك‌زده و تلخ‌كام بود. اثري از شادماني دوماه پيش، پس از عمليات بزرگ آزادي خرمشهر باقي نمانده بود. به جملات محسن رضايي در جمع فرماندهان تيپ‌هاي سپاه توجه كنيد: «وقتي قصه غم‌انگيز اظهار عجز فرماندهان تيپ را به ما گزارش دادند، من احساس كردم كه در برادرهاي ما يك مسائلي به وجود آمده...». شهداي زياد، عقب‌نشيني‌هاي سخت و اصرار فراوان براي ادامه عمليات، شرايط تلخ و سختي را در اين عمليات رقم زده بود. اين شكست در حالي اتفاق افتاده بود كه فرماندهان ايراني ترديدي در پيروزي نداشتند. از آسيب‌هاي هر نبرد و رقابت، احساس پيروزي كامل، پيش از آغاز  نبرد  است. 
هيچ ‌چيز خطرناك‌تر از جنگي نيست كه به پيروزي در آن مطمئن هستيد. به روايت محمد دروديان، غلامعلي رشيد از فرماندهان ارشد سپاه در دفترچه يادداشت آن روزهايش نوشته است: «فشار دشمن عامل اساسي نبود كه ما عقب‌نشيني كرديم، مجموعه‌اي از توهم، ضعف و از‌هم‌پاشيدگي بود.بازگرديم به جلسه‌اي كه ابتداي يادداشت به آن اشاره كردم. در آن جلسه محسن رضايي كه شب قبلش گزارش رحيم صفوي از اعتراض فرماندهان را شنيده بود، ناراحت بود و مي‌گفت: «برادرهاي عزيز، هركسي نمي‌خواهد بماند، خيلي خالصانه و صادقانه بگويد... مگر چه خبرتان شده كه يك مساله‌اي پيش‌ آمده اينقدر زود از كوره در رفتيد؟...» صحبت محسن كه تمام شد قاسم سليماني در يك فضاي احساسي سخن گفت و اينكه همه فرماندهان آماده شهادت هستند و نيامده‌اند كه برگردند. اما به روايت راوي مركز تحقيقات جنگ در جلد20 روزشمار جنگ، حسين خرازي با لحن و جسارت متفاوتي سخن گفت و فضاي احساسي را به سمت استدلال كشاند و گفت كه بحث فرماندهان بحث خسته‌شدن و رفتن نيست و گفت در عمليات رمضان؛ «يك گردان داشتيم هم‌محله‌اي‌هاي خود ما بودند. به خود من گفتند ما جديد آمديم آموزش نديديم، بگذاريد ما حداقل دو،سه روز برويم آموزش ببينيم... نيرويي كه منطقه مي‌آيد كيفيت ندارد، مي‌رود همين‌جوري شهيد و زخمي مي‌دهد، نيرويي كه پشت خاكريز مي‌خواهد برود، كپ مي‌كند... ما چه انتظاري ازش  داريم...» 
تصميم به اجراي عمليات محرم بعد از عمليات رمضان، در اين شرايط اتخاذ شد. قرارگاه مشترك ارتش و سپاه همزمان با مطالعات ميداني و شناسايي نقاط ضعف ارتش عراق، برنامه عمليات از شلمچه تا غرب را بررسي كردند. در كنار اين راهبردها و برنامه‌ريزي‌هاي نظامي، فرارسيدن ماه محرم در آبان 1361 براي جبهه‌هاي ايران آمادگي روحي انجام عملياتي  تهاجمي را  ايجاد كرده  بود.

استراتژي نظامي عمليات محرم؛ درگير كردن  نيروهاي عراقي در جنگ  فرسايشي
بر اين اساس استراژي نظامي ايران، اجراي عمليات در مناطق بالاي جبهه جنوب در نظر گرفته شد. اوايل مهرماه سال ۱۳۶۱ عمليات «مسلم بن عقيل» درغرب «سومار» و يك ماه بعد عمليات محرم در منطقه «دهلران» انجام شد. ماموريت اصلي عمليات به سپاه سوم صاحب‌الزمان(ع) واگذار شد و بخش قابل توجهي از نيروهاي اين سپاه از استان اصفهان بودند. از روز ۳۰ مهرماه قرارگاه مشترك ارتش و سپاه تشكيل و طرح عملياتي در اوايل آبان منعقد شد.  يگان‌هاي عمل‌كننده در اين عمليات شامل بيش از 7 بخش بودند؛ لشكر امام حسين(ع) به فرماندهي «محمد رضا ابوشهاب»، لشكر نجف اشرف به فرماندهي «احمد كاظمي»، لشكر ۲۵ كربلا به فرماندهي «مرتضي قرباني»، لشكر ۱۷ علي بن ابي‌طالب به فرماندهي«مهدي زين‌الدين»، تيپ ۸۴ خرم‌آباد از ارتش به فرماندهي «سرهنگ اسكندر بيرانوند»، تيپ تازه تأسيس قمر‌بني‌هاشم به فرماندهي «كريم نصر» و تيپ امام سجاد (ع) و چند گردان از ژاندارمري كه در سكوت و به آرامي در منطقه «عين‌خوش» مستقر شدند. اتاق فرماندهي جنگ ايران چند هدف را براي عمليات محرم تعريف كرده بود؛ خارج كردن شهرهاي «موسيان»، «دهلران» و جاده «دهلران- عين‌خوش»، به طول ۱۰۰ كيلومتر، از زير ديد و تير دشمن و آزاد‌سازي ارتفاعات جنوب «دهلران» به نام «حمرين» خارج از ناحيه ديدرس و تيررس عراق. در آن شرايط عراقي‌ها با استقرار قواي خود در اين ارتفاعات، تمام نقل و انتقالات، جاده‌ها و منطقه عين‌خوش را زير ديد خود داشتند و آزادسازي اين مناطق براي ايران اهميت زيادي داشت. علاوه بر اين، آزاد‌سازي جبال حمرين و منابع نفتي موسيان و بيش از 70 حلقه چاه‌نفتي و تأمين امنيت شهرهاي موسيان، دهلران، پادگان عين‌خوش و دهكده‌هاي اطراف آن  و از كار انداختن ماشين جنگي عراق محورهاي اهداف  اين عمليات تعريف  شده بود.

عمليات در سه مرحله؛ پيروزي  در 10 روز
عمليات محرم در چند محور و طي چند مرحله طراحي شد كه مرحله اول آن دوشنبه 10 آبان در ساعت ۲۲: ۸ دقيقه با رمز «يا زينب (س) » با فرماندهي قرارگاه عملياتي كربلا آغاز شد. نكته مهم مرحله نخست اين عمليات سرعت عمل نيروهاي ايراني و غافلگيري نيروهاي عراقي است كه به نحوي كه كمتر از نيم ساعت پس از شروع عمليات نيروهاي ايراني هم از ارتش عراق اسير گرفته بودند و هم بيش از يك تيپ در محاصره نيروهاي ايران قرار گرفته بودند. در ساعت ۶ صبح ۱۱ آبان به استثناي جناح چپ منطقه اجراي عمليات، كليه يگان‌هاي اهداف تعيين شده تصرف و پس از دو ساعت، تمامي نيروهاي ايراني كه از چند جهت عمليات را آغاز كرده بودند توانستند به يكديگر  الحاق حاصل  كنند. در همان مرحله نخست عمليات كه در 10 آبان آغاز شده بود ۵۵۰ كيلومترمربع از خاك ايران از جمله ارتفاعات منطقه ۴۰۰، ارتفاعات ۲۹۸، پل چم ‌سري، حوزه نفتي بيات نهر عنبر، چشم سري و موسيان آزاد و جاده عين‌خوش دهلران از زير ديد و تير رس عراق خارج شد. علاوه بر اين در همين مرحله از عمليات محرم، ۸ تا ۱۲ يگان سازماني عراق بين ۲۰ تا ۷۰ درصد و ۹۰ دستگاه تانك و نفربر و ۱۳۰ دستگاه خودرو، ۷ فروند هواپيماي عراقي منهدم و ۴۵ دستگاه تانك و نفربر، ۱۰۰ دستگاه خودرو به عنوان غنيمت توسط نيروهاي ايراني در جنگ، ضبط شدند. از چهار قرارگاه فرعي شركت‌كننده در عمليات، نيروهاي سه قرارگاه اهداف خود را حتي بيش از آنچه پيش‌بيني شده بود، تصرف كردند. تنها يگان‌هاي قرارگاه چهارم از اين موضوع مستثني شدند كه علت آن هم بارندگي شديد در شب عمليات و طغيان رودخانه «دويرج» و پاره‌اي مشكلات در پشتيباني يگان‌هاي بود. عدم توفيق قرارگاه چهارم نيروهاي ايراني را به اين جمع‌بندي رساند كه بايد مرحله دوم عمليات به‌رغم تحقق اهداف سه قرارگاه ديگر بيش از حد برنامه‌ريزي شده، اجرا شود. اتاق فرماندهي جنگ معتقد بود كه اين موفقيت‌ها در مرحله نخست عمليات در معرض تهديد عراق است و بايد با عمليات تكميلي دوم با حداكثر سرعت عراق را در حالت كامل  انفعالي  قرار  داد.
با  اين ديدگاه، مرحله دوم عمليات محرم در ساعت 30: 2 بامداد سه‌شنبه ۱۱ آبان آغاز شد و نيروهاي ايراني محاصره دشمن را كامل كردند. همچنين ۱۵۰ كيلومتر مربع از زمين‌هاي اشغال شده آزاد و تعدادي از نيروهاي عراقي نيز مجددا به اسارت در آمدند . مجددا ۶ يگان سازماني عراق، بين ۲۰  تا  ۶۵ درصد  منهدم شدند. 
توفيق مجدد عمليات در مرحله دوم راهبرد ايران براي تثبيت كامل اين پيروزي را نهايي كرد. هدف مرحله سوم عمليات، تصرف كليه ارتفاعات و دامنه‌هاي غربي حمرين و جاده‌ها و مراكز مهم عملياتي و ايجاد تأمين لازم براي جاده آسفالت چم ‌سري، شرهاني، زبيدات و همچنين جاده شني زبيدات طيب بود.به همين منظور، در روز دوشنبه ۱۵ آبان، ساعت ۱۰ شب عمليات مرحله سوم آغاز شد و پس از يك نبرد نسبتا گسترده به علت مقاومت پراكنده دشمن و عدم پاكسازي منطقه، در ساعت ۸ صبح فرداي آن، پايان گرفت. آزاد شدن ۳۰۰ كيلومترمربع از خاك عراق از جمله پاسگاه‌هاي زبيدات، شرهاني، ابوغريب و ... و تأسيسات نفتي منطقه (۳۰ الي ۳۵ حلقه چاه نفت) از نتايج اين مرحله از عمليات بود.ضمنا در پايان مرحله سوم عمليات محرم، در مجموع ۱۴ تيپ عراق بين ۵۰ تا ۱۰۰ درصد منهدم شد. غنائم به دست آمده در مقايسه با مرحله دوم، چشمگيرتر بود و ۹۴ دستگاه تانك و نفربر، ۱۵۰ دستگاه خودرو و ۵۱ قبضه تفنگ ۱۰۶ گزارش شده است.

بخش دوم گزارش عمليات محرم تحقق كامل اهداف عمليات محرم  و تغيير فضاي جنگي و رواني مناطق درگيري
پس از گذشت 24 ساعت از آغاز عمليات محرم، ايران به اهداف از پيش تعيين شده خود رسيد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامي و ارتش جمهوري اسلامي ايران در طي چند اطلاعيه مشترك اعلام كردند «در اين عمليات جاده عين‌خوش و دهلران از تيررس نيروهاي عراقي خارج شد و بيش از 50 كيلومتر مربع از ارتفاعات حمرين به تصرف نيروهاي ايران در آمد و همچنين پاسگاه‌هاي مرزي حماد، شهاب و عين‌منصور عراق و پاسگاه‌هاي مرزي بيات، موسيان، نهر‌عنبر و چم‌سري كاملا آزاد شد و پاسگاه ربوط تامين گرديد و پاسگاه‌هاي عراقي زبيدات، ابوغريب، شرهاني و مركز ژاندارمري طيب عراق تخليه شد و زير آتش نيروهاي ايراني در آمد و جاده‌هاي مواصلاتي عراق در شرق عماره، علي‌الغربي به طرف خط مرز در تيررس رزمندگان اسلام واقع شد». ساعت 23 روز 11 آبان ماه، تيپ امام حسين (ع) و 84 عمليات (قرارگاه چهارم) براي پاكسازي منطقه ربوط وارد ميدان شدند تا نيروهاي عراقي را از غرب رودخانه دويرج به پشت مرز به عقب برانند و خود را به ديگر قرارگاه‌ها برسانند؛ ساعت 8 روز 12 آبان ايران به اهداف خود دست پيدا كرد . در روزهاي بعدي عراق سعي كرد تا با پاتك‌هاي نامنظم توفيق عمليات محرم را خنثي كند كه نتيجه‌اي نداشت. سرانجام روز 25 آبان ماه سال 1361 عمليات محرم پايان يافت. در اين عمليات، در 10 روز اعاده حيثيت مهم محقق و جنگ حالت خود را از آفند به پدافند تغيير داد و ايران شروع به تثبيت خود در مناطق تصرف شده كرد و  وضعيت سياسي ايران را  در مجامع  بين‌المللي براي تثبيت شروط خود براي  آتش ‌بس ارتقا  داد.