«اعتماد» واقعيت «كمبود داروي مخدر به دليل كاهش كشفيات ترياك» را بررسي مي‌كند
پرونده‌اي با حضور رقبا
حرف‌هاي جديد منابع آگاه در وزارت بهداشت و ستاد مبارزه با مواد مخدر و صنعت دارو درباره وضعيت توليد داروهاي مخدر
محمدعلي غيبي: كشت خشخاش، مصرف دارويي يا ميانبري براي شيوع گسترده اعتياد؟
بنفشه سام‌گيس
با گذشت دو ماه از ابراز نگراني دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر بابت مختل شدن روند توليد داروهاي ترك اعتياد به دليل كمبود كشفيات ترياك و تاكيد بر ضرورت كشت خشخاش براي خودكفايي در توليد اين داروها، «اعتماد» حرف‌هايي از منابع آگاه مرتبط با چرخه توليد و تامين و مصرف داروهاي مشتق از ترياك شنيده كه بوي افشاگري مي‌دهد و حاكي از آن است كه اختلال در توليد و تامين اين گروه از داروهاي تحت كنترل، ارتباط زيادي با كمبود ماده اوليه ندارد.
طرح موضوع؛ كاهش كشفيات ترياك و تصميم به فعال كردن مجوز كشت خشخاش در كشور
نيمه مرداد امسال، حسين ذوالفقاري؛ دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر در جمع خبرنگاران اعلام كرد كه به دنبال دستور طالبان براي ممنوعيت تجارت مواد مخدر و كاهش 3 ساله كشت خشخاش در افغانستان، ميزان ترياكي هم كه طي سه سال اخير به صورت قاچاق به ايران مي‌رسيده، به شدت كم شده چنانكه پارسال، كشفيات ترياك در مقايسه با سال 1402، يك‌چهارم كاهش يافته است . گزارش‌هاي رسمي كشفيات هم، اين خبر را تاييد مي‌كرد چنانكه طبق آخرين اعلام پليس مبارزه با مواد مخدر، كل كشفيات ترياك در سال 1403 حدود 209 تن، در سال 1402 حدود 404 تن و در سال 1401 حدود 509 تن بوده است. ذوالفقاري گفت كه به دنبال كاهش سه ساله كشفيات ترياك، وزارت بهداشت به ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام كرده كه روند توليد داروهاي مشتق از ترياك مختل شده و كارخانه‌هاي توليد داروهاي مخدر با كمبود ماده اوليه مواجهند و بايد براي اين وضع چاره‌اي انديشيده شود . دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر، فوري‌ترين راه‌حل اين مشكل را، فعال كردن مجوز قديمي كشت خشخاش دانست؛ همان مجوزي كه ذيل پروتكل جهاني مصوب سال 1953 به ايران اجازه مي‌داد در كنار 6 كشور بلغارستان، يونان، هند، تركيه، اتحاد جماهير شوروي (سابق) و يوگسلاوي (سابق) براي مصارف دارويي و پزشكي و با ميزان مشخص و تحت نظارت، كشت خشخاش داشته باشد ولي اين مجوز، از سال 1357 به بايگاني سپرده شد .
به دنبال حرف‌هاي ذوالفقاري، يك منبع آگاه در وزارت بهداشت هم در گفت‌وگو با «اعتماد» تاييد كرد كه نياز سالانه براي توليد داروهاي مخدر 500 تن ترياك خالص است ولي طي ماه‌هاي اخير، توليدكنندگان اين داروها، علاوه بر اينكه با كمبود ماده اوليه مواجهند، ترياك ناخالصي تحويل مي‌گيرند كه باز هم وزن نهايي ماده موثره در خط توليد را كاهش مي‌دهد و در صورت تداوم اين وضع، بازار قانوني داروهاي ترك اعتياد و داروهاي تسكيني مشتق از ترياك، در سال آينده با يك بحران جدي مواجه خواهد شد مگر اينكه ستاد مبارزه با مواد مخدر از همين حالا مجوز كشت خشخاش بدهد يا هر چه سريع‌تر براي واردات ترياك مورد نياز كارخانه‌هاي دارويي اقدام كند. حالا دو ماه از حرف‌هاي دبيركل ستاد مبارزه با مواد مخدر و هشدار درباره بحران توليد داروهاي مشتق از ترياك به دليل كاهش كشفيات و ارتباط اين بحران با كاهش كشت خشخاش در افغانستان مي‌گذرد.در اين دو ماه و به دنبال پررنگ شدن تصميم دولت براي كشت خشخاش، موافقان و مخالفاني اظهارنظر كردند و تمركز اصلي مخالفان، بر اين بود كه در صورت كشت خشخاش، ايران به يك توليد‌كننده ترياك در منطقه تبديل خواهد شد و موافقان كه اغلب از بدنه دولت بودند، مي‌گفتند كه قرار است شقايق اليفرا در زمين‌هاي محصور و تحت نظارت دولت كشت شود و گرز اين نوع شقايق، قابل استحصال نيست، بلكه يك شقايق صنعتي براي توليد دارو است و به همين سبب، به درد سوءاستفاده نمي‌خورد و تنها خريدار محصول نهايي هم، كسي جز دولت نخواهد بود . آنچه در اين دو ماه پشت جنجال ممنوعيت يا قانوني شدن كشت خشخاش پنهان ماند، روند تامين داروهاي مشتق از ترياك بود.
صنعت دارو: پول براي توليد نداريم
آقاي الف، يكي از 5 توليد‌كننده اصلي ماده اوليه و داروهاي ترك اعتياد و مخدر در كشور است كه ترياك مورد نياز را به صورت سهميه مشخص براي توليد شربت ترياك، متادون و بوپرونورفين، از ستاد مبارزه با مواد مخدر دريافت مي‌كند . آقاي الف، از ترياك بي‌كيفيتي كه در ماه‌هاي اخير تحويل گرفته ناراضي است و مي‌گويد كه از اسفند پارسال، با كمبود ترياك مواجه شده، اما حالا از مشكل جدي‌تري حرف مي‌زند؛ از اينكه 5 توليد‌كننده ماده اوليه و داروهاي مخدر چنان با مشكل بي‌پولي و كمبود نقدينگي مواجهند كه در نيمه دوم امسال، قادر به فعال نگهداشتن خط توليد نخواهند بود .
«از سال 1404 به‌طور جدي با كمبود ترياك مواجه شده‌ايم و بسياري از محموله‌هايي كه به دست‌مان مي‌رسد، چنان بي‌كيفيت است كه قابليت پودر شدن براي توليد شربت ترياك را ندارد و بايد بعد از استحصال، به خط تخريب و تقطير بفرستيم تا بعد از جدا‌سازي الكالوييدها و استخراج مرفين، براي توليد ماده اوليه استفاده شود . ما و ساير توليد كننده ها بايد سالانه 500 تن ماده موثره براي داروهاي مخدر و ترك اعتياد استحصال كنيم ولي با كمبود جدي ترياك، به نظر مي‌رسد قادر به توليد اين ميزان ماده موثره نخواهيم بود. البته مشكل اصلي در حال حاضر، كمبود ترياك مرغوب و با كيفيت نيست. مشكل اصلي، بي‌پولي ماست . ظرف ماه‌هاي اخير، چرخه اقتصادي 5 توليد‌كننده ماده موثره داروهاي مخدر به شدت دچار مشكل شده و با حجم بالاي طلب از شركت‌هاي پخش مواجهيم در حالي كه بايد سهميه ترياك را به صورت نقد از ستاد مبارزه با مواد مخدر بخريم ولي طلب‌مان را با 10 الي 12 ماه تاخير وصول مي‌كنيم . هنوز خط توليد شربت ترياك و داروهاي مخدر را فعال نگه داشته‌ايم ولي بعيد مي‌دانم كه در نيمه دوم امسال قدرت توليد داشته باشيم، چون با تورم و گراني چند برابري قيمت دلار و افزايش هزينه‌هاي جانبي، نمي‌توانيم با قيمت مصوب و دست نخورده سازمان غذا و دارو كه بسيار عقب‌تر از سرعت رشد تورم است، فعال بمانيم . همين حالا، پول براي خريد شيشه و لوازم بسته‌بندي شربت ترياك و متادون نداريم . بنابراين، همين الان اگر 100 تن ترياك مرغوب هم به ما تحويل بدهند، پولي براي فعال نگهداشتن خط توليد در جيب مان نيست. كاهش توان توليد هم در ميزان خروجي كارخانه مشخص است . پارسال در هر ماه 700 هزار شيشه شربت ترياك توليد مي‌كرديم و حالا اين عدد به ماهي 250 هزار شيشه رسيده است . تحمل ضرر را از دست داده‌ايم.»
وزارت بهداشت: کمبود نقدینگی بود و هنوز هم هست
آقاي ميم، يك منبع آگاه در وزارت بهداشت است و كمبود پول در صنعت دارو را تاييد مي‌كند.
« حدود 3 سال بود كه قيمت دارو افزايش نداشت. پارسال و بعد از روي كار آمدن دولت چهاردهم و ايجاد تغييرات در سازمان غذا و دارو، قيمت دارو افزايش يافت. استدلال سازمان براي افزايش قيمت دارو اين بود كه به دنبال رشد نرخ تورم، تمام كالاها غير از دارو گران شده در حالي كه در اين مدت، هم دستمزد كارگر و هم هزينه توليد و هم قيمت مواد اوليه رشد داشته و با ثابت ماندن قيمت دارو آن هم به مدت سه سال، با بحران ورشكستگي صنعت دارو مواجه خواهيم شد. شواهد هم نشان مي‌داد كه جلوگيري از افزايش قيمت دارو، باعث شده كه بسياري از توليدكنندگان، انگيزه توليد را از دست بدهند و در مواردي، حتي توليد برخي داروهاي ساده، به دليل به صرفه نبودن متوقف شد. من از كمبود شيرخشك مثال مي‌زنم چون واقعيت، اين بود كه شيرخشك در كارخانه توليد مي‌شد ولي قيمت اين محصول به قدري ناچيز و نامتناسب با تورم بود كه داروخانه‌ها به سازمان غذا و دارو اعلام كردند كه فروش شيرخشك برايشان صرفه اقتصادي ندارد و بنابراين، شيرخشك در داروخانه‌ها ناياب شد در حالي كه توليد محصول ادامه داشت. تداوم اين وضع، حتما باعث وابستگي كشور به واردات دارو مي‌شد. توافق كارشناسان بر اين بود كه قيمت دارو گران‌تر شود كه البته جو رواني اعلام اصلاح قيمت دارو در حدي شديد بود كه دولت دستور به توقف افزايش قيمت دارو داد ولي پذيرفت كه از طريق تسويه بدهي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي به صنعت دارو، به توليدكنندگان كمك كند. البته اين كمك هم چندان موثر نبود چون نه تنها رقم اختصاص يافته براي تسويه بدهي‌ها در حدي ناچيز بود كه تسكين موقت ايجاد مي‌كرد، وقتي پولي هم به دانشگاه‌هاي علوم پزشكي بابت تسويه بدهي به صنعت دارو تزريق مي‌شود، روساي دانشگاه‌ها اين پول را براي جبران ساير معوقات و ازجمله، پرداخت حقوق كاركنان‌شان خرج مي‌كنند و بنابراين، مشكل اصلي و كمبود شديد نقدينگي صنعت همچنان به جاي خود باقي بود و هست. »
ستاد مبارزه با مواد مخدر: انبارهاي ما خالي از ترياك شده است
طبق دستورالعمل ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره فعاليت مراكز درمان اعتياد، هر مركز مي‌تواند در هر ماه 180 بيمار براي درمان پذيرش كند و بايد از اين تعداد، 100 نفر با متادون، 50 نفر با شربت ترياك و 30 نفر با بوپرونورفين تحت درمان باشند. يك منبع آگاه در ستاد مبارزه با مواد مخدر، تاييد مي‌كند كه در ماه‌هاي اخير و به دنبال گراني قيمت ترياك، گزارش‌هايي از مراكز ترك اعتياد دريافت كرده و صاحبان برخي مراكز گفته‌اند كه مراجعان زيادي براي دريافت شربت ترياك دارند تا از طريق مصرف اين شربت مخدر، خماري خود را مرتفع كرده و سمت مواد پرخطر مثل هرويين و شيشه نروند و درخواست صاحبان اين مراكز اين بوده كه ستاد مبارزه با مواد مخدر، با اين درخواست موافقت كند. اين منبع آگاه به «اعتماد» مي‌گويد ستاد مبارزه با مواد مخدر، به صورت رسمي و قانوني هيچ موافقتي با اين درخواست نداشته و حتي به صورت مكتوب به مراكز اعلام كرده كه افزايش تعداد بيماران تحت درمان با شربت ترياك ممكن نيست اما به عنوان يك درمانگر اعتياد، معتقد است كه اگر شربت ترياك بتواند از اعتياد پرخطر جلوگيري كند، نبايد منعي براي توزيع بيشتر شربت ترياك ايجاد شود. «قرار نيست شربت ترياك را ترويج كنيم. بيماران مي‌توانند با متادون درمان شوند و سهميه‌بندي هم همچنان تابع دستور‌العمل‌هاي قبلي است اما افزايش مراجعات براي شربت ترياك در كنار كاهش شديد موجودي انبار كشفيات، معضل جدي براي صنعت دارو ايجاد كرده و ما هم نگراني وزارت بهداشت را قبول داريم چون نياز سالانه صنعت دارو براي توليد انواع داروهاي مخدر، حدود 700 تن ترياك است در حالي كه مجموع كشفيات پارسال، 250 تن ترياك بوده و حالا انبارهاي كشفيات، به طور كامل خالي شده و 5 شركت دارويي كه توليد‌كننده اصلي مواد اوليه و داروي ساخته شده هستند با بحران جدي ماده موثره مواجهند.»
رييس كانون درمانگران اعتياد: نه كمبود دارو داريم و نه به ترياك نياز داريم؛ مساله، رانت توليد است
علي غلامي؛ رييس هيات‌مديره كانون سراسري مراكز درمان سوءمصرف مواد كشور و رابط بيش از 40 هزار پزشك و روان‌شناس و پرستار شاغل در مراكز ترك اعتياد با دولت است. غلامي به «اعتماد» مي‌گويد كه ظرف دو ماه اخير، گزارشي درباره كمبود داروهاي مخدر از مراكز درمان اعتياد دريافت نكرده و معتقد است كه نه حالا و نه تا پايان امسال، مشكلي به نام «كمبود داروهاي ترك اعتياد و شربت ترياك» ايجاد نخواهد شد. غلامي مي‌پذيرد كه صنعت دارو با مشكل بي‌پولي به دليل انباشت بدهي‌هاي چرخه تامين دارو مواجه است اما تاكيد دارد كه آنچه در دو ماه اخير شاهد بوده‌ايم، تنها يك روي ماجراست و جنجال بي‌پولي صنعت دارو و كمبود ترياك و ناتواني صنعت دارو براي توليد داروهاي مخدر و درمان اعتياد، پوششي براي واقعيت رانت زنجيره توليد و تامين داروهاي مخدر است. «متاسفانه، حقايق به مردم گفته نمي‌شود. ترياك، ماده اوليه براي توليد تبايين، بوپرونورفين و شربت ترياك است. اگر دولت واقعا با كمبود ترياك مواجه شده، چرا از يك‌سال قبل تا همين حالا، داروهاي ترك اعتياد به افغانستان و پاكستان و تاجيكستان و نيجريه صادر مي‌شود؟» غلامي مي‌گويد صنعت دارو، مشكل بي‌پولي و انتظار 10 ماهه و يكساله براي تسويه طلب‌هايش از دانشگاه‌هاي علوم پزشكي را به شيوه ديگري حل كرده و از شركت [ ... ] نام مي‌برد كه خريدار نقد داروهاي مخدر و ترك اعتياد توليدكنندگان است و محصول ساخته شده را صادر مي‌كند. «طبق مجوزي كه سوم بهمن 1403 با امضاي [.... ] صادر شده، 25 ميليون عدد قرص متادون 40 ميلي‌گرم، 10 ميليون عدد قرص متادون 20 ميلي‌گرم و 250 هزار شيشه شربت ترياك به افغانستان صادر شده است. سوم شهريور امسال هم مجوز ديگري با امضاي [.....] صادر شده كه طبق اين مجوز هم 10 ميليون عدد قرص بوپرونورفين به پاكستان، 20 ميليون عدد قرص ترامادول به تاجيكستان، 500 هزار عدد قرص ترامادول به تاجيكستان، 10 ميليون عدد قرص ترامادول و 30 ميليون عدد قرص متادون 40 ميلي‌گرم به پاكستان، 30 ميليون عدد قرص متادون 40 ميلي‌گرم به نيجريه و 45 ميليون عدد قرص متادون 40 ميلي‌گرم به افغانستان صادر شده است. قبول دارم كه كشفيات ترياك از هزار تن به 400 تن رسيده ولي من به عنوان كارشناسي كه 25 سال در ترك اعتياد فعالم، مي‌گويم كه همين 400 تن براي توليد تمام داروهاي مخدر و ترك اعتياد كفايت مي‌كند و حتي نياز به كشت خشخاش هم نداريم به اين شرط كه آمار واقعي نياز داروهاي مخدر، به ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام و رانت داروهاي مخدر حذف شود.»
غلامي يك حرف مهم دارد؛ استدلال اين درمانگر اعتياد، در ابتدا، عجيب به نظر مي‌رسد ولي وقتي با آمار و ارقام، تحليل مي‌كند به واقعيت نزديك مي‌شود. غلامي مي‌گويد كه كاهش كشفيات ترياك در طول سه سال اخير، هيچ ارتباطي به ممنوعيت كشت خشخاش در افغانستان ندارد، بلكه ناشي از تغيير الگوي مصرف در ايران است به اين معنا كه تداوم درمان اعتياد با قرص يا شربت متادون، الگوي تقاضاي مواد در ايران را تغيير داده و بازار ايران، ديگر براي قاچاقچيان به صرفه و سودآور نيست و بنابراين، ورود ترياك براي تغذيه بازار داخلي كم شده كه اين كاهش را هم در افت آمار كشفيات شاهديم.
«دليل كاهش كشفيات ترياك، موفقيت كلينيك‌هاي ترك اعتياد بوده و هيچ ارتباطي به گراني قيمت ترياك ندارد، چون مواد، به هر قيمتي برسد خريدار دارد. در طول دو دهه درمان اعتياد با متادون، مصرف متادون؛ چه براي درمان و چه براي سوءمصرف، در كشور توسعه پيدا كرده و اين توسعه، كاهش تقاضاي ترياك را ايجاد كرده است. كاهش تقاضا هم، كاهش عرضه را به دنبال دارد و نتيجه نهايي، كاهش كشفيات به دليل كاهش ورود ترياك به كشور است. سند ما براي اثبات اين ادعا، دو ميليون و 120 هزار بيمار تحت درمان با متادون در كلينيك‌هاي ترك اعتياد است كه پرونده همگي‌شان با كد ملي موجود است. بنابراين، از تعداد سه ميليون بيمار معتاد در كشور، دو ميليون و 120 هزار نفر تحت درمان با متادون هستند و سالانه 40 تن متادون در كشور توليد مي‌شود كه 28 تن از اين ميزان توليد، توسط همين بيماران مصرف مي‌شود. با اين تعداد بيمار تحت درمان، آيا انتظار نداريم كاهش تقاضا در بازار ترياك اتفاق بيفتد؟ تغيير الگوي مصرف و از بين رفتن قبح مصرف متادون در سال‌هاي اخير، باعث تغيير الگوي مصرف شده و قاچاقچي ترياك، بازار ايران را تقريبا از دست داده كه نمود اين وضع را در كاهش كشفيات ترياك شاهديم. ساده‌انگارانه است اگر باور كنيم كه كشاورزان افغانستان از ترس طالبان كشت خشخاش را كاهش داده‌اند. طالبان در كل افغانستان و براي كشت خشخاش و توليد ترياك تا چه حد نفوذ دارد؟ هنوز كشت خشخاش در افغانستان رايج است، اما مسير قاچاق ترياك افغانستان تغيير كرده، چون بازار تقاضاي ايران از رونق افتاده است. حتي اگر بپذيريم كه ترياك افغانستان همچنان در ايران طرفدار دارد، گراني قيمت، عامل تعيين‌كننده‌اي در تغيير الگوي مصرف است. طبق محاسبه‌اي كه ما انجام داديم، دو ميليون و 120 هزار بيمار تحت درمان با متادون، اگر قرار بود روزانه حدود 3 گرم ترياك با قيمت هر گرم 200 هزار تومان مصرف كنند، بايد در طول سال بيش از 460 هزار ميليارد تومان براي خريد ترياك هزينه مي‌دادند در حالي كه با پرداخت يك ميليون تومان براي دوره يك ماهه درمان متادون در مراكز ترك اعتياد، مجموع هزينه سالانه درمان براي اين بيماران 24 هزار ميليارد تومان است.»