نصف‌جهان روي لبه فرونشست؛ ۲۰ سال هشدار بي‌ثمر
آزاده سليمان‌نژاد
اصفهان امروز بر سر يك دو راهي تاريخي ايستاده است؛ يا با اقدامات فوري و علمي از تشديد فرونشست جلوگيري شود تا زندگي مردم و ميراث فرهنگي شهر نجات پيدا كند، يا روندي كه به دست خود انسان‌ها تشديد شده، به نابودي تدريجي «نصف‌جهان» خواهد انجاميد. بيش از دو دهه است كه كارشناسان زمين‌شناسي درباره خطر فرونشست در اصفهان هشدار مي‌دهند اما اين هشدارها چندان جدي گرفته نشد و امروز بحران به شكل عيني خود را نشان مي‌دهد. معاون زمين‌شناسي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور، اخيرا با اعلام اينكه از اواخر دهه ۹۰ كشور وارد بحران فرونشست شد، گفت: ميزان فرونشست زمين بين ۵ تا ۷ سانتي‌متر است. بسيار واضح و روشن است كه اصفهان به دليل برداشت‌هاي بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني و خشكي زاينده‌رود، به يكي از كانون‌هاي اصلي اين پديده تبديل شود.
نرخ فرونشست؛ ارقامي كه زنگ خطر را به صدا درآورده
نرخ ميانگين فرونشست در دشت اصفهان- برخوار سالانه بين ۱۵ تا ۱۸ سانتي‌متر برآورد شده؛ رقمي بسيار بالاتر از حد بحراني جهاني كه تنها چهار ميلي‌متر تعريف شده است. با اين نرخ فرونشست، پهنه‌اي به وسعت ۱۴۵ هزار هكتار تحت تأثير قرار گرفته كه سه هزار و ۵۰۰ هكتار آن در محدوده «خطر بسيار بالا» قرار دارد. اين پديده به‌ويژه در مناطق شمالي اصفهان نمود بيشتري يافته و به تدريج به سمت مناطق شهري نيز پيشروي كرده است.
زندگي و زيرساخت‌ها در معرض نشست
آنچه بحران فرونشست را خطرناك‌تر مي‌كند، اينكه امروز اين پديده فقط يك مساله زمين‌شناسي نيست بلكه مستقيم با زندگي مردم پيوند خورده است. طبق آمار خبرگزاري تسنيم بيش از يك ميليون و ۲۰۰ هزار نفر در پهنه‌هاي پرخطر استان اصفهان زندگي مي‌كنند و زيرساخت‌هاي حياتي نيز در اين محدوده‌ها قرار دارند. ۹ ايستگاه آتش‌نشاني، سه بيمارستان، صدها مسجد، ده‌ها مركز گردشگري، هزاران واحد مسكوني و بيش از ۹ هزار پل و سازه ارتباطي در معرض تهديد فرونشست قرار گرفته‌اند. همچنين كارشناسان هشدار داده‌اند اگر روند كنوني ادامه پيدا كند، ظرف پنج سال آينده بسياري از اراضي اطراف اصفهان به بيابان تبديل خواهد شد؛ رخدادي كه به معناي نابودي كشاورزي و كاهش شديد كيفيت زندگي در منطقه است.
ميراث تاريخي؛ قرباني نشستِ آهسته
اصفهان موزه‌اي زنده از تاريخ و معماري ايران است و فرونشست به اين گنجينه نيز رحم نكرده است. طبق گزارش رسانه‌هاي محلي و استاني، فرونشست تجمعي در ميدان نقش جهان به ۴۶ سانتي‌متر و در محدوده سي‌وسه‌پل به ۳۰ سانتي‌متر رسيده است. در مناطقي مانند حبيب‌آباد حتي پيش‌بيني مي‌شود اين ميزان به ۱۸۰ تا ۲۰۰ سانتي‌متر برسد. چنين ارقامي زنگ خطري جدي براي ميراثي است كه نه تنها سرمايه ملي بلكه بخشي از هويت جهاني ايران محسوب مي‌شود. آسيب به بناهايي چون نقش جهان و سي‌وسه‌پل تنها خسارت محلي نيست بلكه پيامدي جهاني خواهد داشت.
سازمان زمين‌شناسي از اوايل دهه ۸۰ نسبت به روند فرونشست هشدار داده بود
كارشناسان سه عامل اصلي را براي اين وضعيت برمي‌شمرند. نخست؛ برداشت بي‌رويه از آبخوان دشت اصفهان- برخوار كه به گواه فعالان محيط زيست سالانه بين يك تا دو و نيم متر افت سطح آب را تجربه مي‌كند. دوم؛ خشكي زاينده‌رود كه به دليل تغيير شيب بستر و كاهش جريان آب، ديگر نقشي در تغذيه آبخوان ايفا نمي‌كند. عامل ديگر، ويژگي‌هاي خاك در برخي نقاط است كه با كاهش رطوبت ترك‌هاي عميق ايجاد كرده و بستر نشست‌هاي خطرناك را فراهم مي‌كند. طبق گزارش خبرگزاري ايرنا، سازمان زمين‌شناسي از اوايل دهه ۸۰ نسبت به اين روند هشدار داده و نقشه‌هاي پهنه‌بندي خطر را منتشر كرده بود اما اين هشدارها چندان مبناي عمل قرار نگرفت. كارشناسان بر اين باورند كه تنها راه مهار اين بحران، اجراي جدي طرح‌هاي احيا و تعادل‌بخشي منابع آب است. توقف برداشت‌هاي غيرمجاز، جلوگيري از حفر چاه‌هاي جديد و اعمال محدوديت سخت‌گيرانه براي ساخت‌وساز در پهنه‌هاي پرخطر از جمله پيشنهادهاي كارشناسان است. همچنين بازچرخاني آب، استفاده از فناوري‌هاي نوين آبياري و ارتقاي آگاهي عمومي در زمينه بحران آب و زمين از ديگر اقداماتي است كه مي‌تواند به كاهش شدت فرونشست كمك كند. مسوولان نيز بايد هرچه سريع‌تر سامانه‌هاي پايش ملي را فعال كرده و داده‌هاي به‌روز از وضعيت دشت‌ها را در اختيار تصميم‌گيران قرار دهند تا از تداوم خسارت جلوگيري شود. اصفهان امروز بر سر يك دو راهي تاريخي ايستاده است؛ يا با اقدامات فوري و علمي از تشديد فرونشست جلوگيري شود و زندگي مردم و ميراث فرهنگي شهر نجات پيدا كند، يا روندي كه به دست خود انسان‌ها تشديد شده، به نابودي تدريجي «نصف‌جهان» خواهد انجاميد. تجربه نشان داده است كه تعلل بيشتر تنها هزينه‌ها را سنگين‌تر مي‌كند و فرصت‌هاي باقي‌مانده براي حفظ اين شهر تاريخي را از بين مي‌برد.