سايه نفت بر كودتا

كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، يك عصر گرم تابستاني ميزبان شماري از استادان دانشگاه و دانشجويان بود تا در نشست تحليل تاثيرات اقتصادي و اجتماعي كودتاي 28 مرداد روايت رويدادي مهم پس از قريب به 72 سال بازخواني شود. اين نشست عصر 26 مرداد با عنوان «سايه نفت بر كودتا» با ابتكار و مشاركت انجمن علمي مطالعات صلح و انتشارات وزارت نفت در محل سالن شورا كتابخانه مركزي دانشگاه تهران  برگزار  شد.

انحراف از ملي شدن پس از 28 مرداد
در ابتداي اين نشست رضا وثوقي، سرپرست انتشارات و مستندنگاري وزارت نفت با تاكيد بر اينكه مساله رويداد 28 مرداد و تبعات آن به ويژه در زمينه نحوه بهره‌برداري و برنامه‌ريزي بلندمدت در كاربست نفت و انرژي در ايران همچنان حائز اهميت است، گفت: با برافتادن دولتي كه صنعت نفت را در كشور ملي كرد و آغاز رابطه ميان شركت ملي نفت ايران و كنسرسيومي از شركت‌هاي بين‌المللي، سرفصل تازه‌اي در شيوه مواجهه ايرانيان با ثروت ملي و نوع نگرش اجتماعي در نحوه مصرف منابع انرژي ايجاد شد كه رگه‌هايي از آن هنوز باقي است و به نظر مي‌رسد هر چند درباره مساله 28 مرداد و مسيرهايي كه به آن ختم شد تاكنون بحث‌هاي نظري و توليد محتواي زيادي شده است اما هنوز فرصت براي بازخواني گوشه‌هاي كمتر بيان شده از تاثيرات بلندمدت اين رويداد در حيات اجتماعي و مدل برنامه‌ريزي اقتصادي ايران در زمينه انرژي وجود دارد.
وي خاطرنشان كرد: بعد از رويداد 28 مرداد و در شرايطي كه دولت غيرمردمي در كشور بر سر كار بود مذاكراتي ميان شركت ملي نفت ايران و كنسرسيومي از شركت‌هاي بين‌المللي نفت روي داد كه حتي امروز هم توجه به لايه‌هاي پنهان اين مذاكرات مهم است به گونه‌اي كه مي‌توان از كشمكش و جدال ميان غول‌هاي نفتي دهه 50 ميلادي جهان بر سر سهم يافتن از قرارداد نفتي با ايران درس‌هاي مهمي در مذاكرات آموخت.
وي افزود: با امضاي قرارداد مشاركت در توليد نفت ايران دو شركت جديد ذيل اين مشاركت تاسيس شد كه شركت عمليات اكتشاف و توليد نفت و نيز شركت سهامي تصفيه نفت ايران را شامل مي‌شد. با اجرايي شدن قرارداد تاسيسات صنعت نفت در طول مدت قرارداد در مالكيت ايران بود ولي در عمل در كنترل كنسرسيوم قرار گرفت. هر چند به استناد قانون ملي شدن نفت مالكيت ايران بر تاسيسات نفتي 
به رسميت شناخته شد ولي مالك حق تصرف بر دارايي‌هاي خود را نداشت. اكتشاف، توليد و صادرات نفت و گاز در محدوده قرارداد دراختيار شركت‌هاي عامل قرار گرفت و شركت ملي نفت تنها وظايف خدماتي را برعهده داشت و اين مهم‌ترين نكته‌اي است كه مي‌توان به استناد آن وقوع انحرافي عميق در اجراي قانون ملي شدن نفت را به پيامد اصلي واقعه 28 مرداد  منسوب  ساخت. 
وي افزود: از مهم‌ترين تبعات اقتصادي كودتاي 28 مرداد و شكل‌گيري نظام جديد همكاري‌هاي نفتي ايران، شركت ملي نفت تنها در محدوده خارج از حوزه قرارداد وظايف مربوط به استخراج و اكتشاف را در دست گرفت. كنسرسيوم با انديشه صادرات مستقل ازسوي شركت نفت مخالف بود ولي هيات‌مديره و دولت با پافشاري خود آنها را درنهايت مجبور به پذيرش تصميم خود كردند. 
وثوقي گفت: در اين كنسرسيوم، شركت بريتيش پتروليوم (انگليس- ايران سابق) ۴۰درصد سهام را دراختيار داشت. دومين سهامدار اصلي، شركت رويال داچ شل (باتافسه پتروليوم ماتشاپاي) با 14درصد از سهام بود. 6درصد سهام هم به شركت فرانسز د پترول (شركت نفت فرانسه) تعلق گرفت. ۴۰درصد باقي‌مانده سهام هم به ‌طور مساوي بين پنج شركت نفتي بزرگ امريكايي (هر كدام 8 درصد) تقسيم شد كه شامل گلف اويل كورپوريشن، سوكوني وكيوم كمپاني اينكورپوريتد، استاندارد اويل كمپاني او كاليفرنيا، تگزاس كمپاني، استاندارد اويل كمپاني او نيوجرسي  بودند.
محدوده قرارداد كنسرسيوم نيز شامل محدوده وسيعي از مناطق نفتخيز ايران بود، سراسر ناحيه‌اي كه به موجب قرارداد نفت 1933 دراختيار شركت نفت انگليس- ايران قرار داشت، دراختيار كنسرسيوم قرار گرفت. طبق قرارداد 1933، مساحت امتياز قرار شد تا سال ۱۹۳۸ از ۴۸۰ هزار مايل مربع به 100 هزار مايل مربع كاهش يابد و در نتيجه حدود ۸۰ درصد از مساحت تحت پوشش امتياز ۱۹۰۱ به دولت ايران واگذار شود اين مساله نيز يكي ديگر  از نشانه‌هايي  است كه مي‌توان از آن به انحراف كشيده شدن خواست ملي ايرانيان در نهضت  ملي شدن نفت ياد كرد.

ادبيات چپ  رويكرد  غالب به 28 مرداد
در ادامه اين نشست دكتر مجتبي مقصودي، استاد دانشگاه و از بنيانگذاران انجمن علمي مطالعات صلح در سخناني با اشاره به اينكه رويداد كودتاي 28 مرداد تاثيرات متعدد كوتاه‌مدت، ميان مدت و بلندمدت بر جامعه ايراني نهاده است، گفت: طي دهه‌هاي گذشته نظريه‌ها و تئوري‌هاي متعددي براي تحليل و خوانش رويداد كودتاي 28 مرداد مطرح شده است و ما همين امروز هم تحت تاثير تبعات و پيامدهاي اين رويداد هستيم.  مقصودي گفت: نظريه‌هاي دولت رانتير و نظريه نفرين منابع براي خوانش وضعيت اقتصادي ايران دقيقا در چارچوب مدل مفهومي ناشي از كودتاي 28 مرداد شكل گرفته است و در زمينه ادبيات اجتماعي و سوگيري‌هاي جمعي هم جامعه ايراني تحت تاثير ادبيات چپ به صورت عام  شكل گرفت. 
وي افزود: اينكه ادبيات چپ به صورت رويكرد غالب در سال‌هاي بعد از كودتاي 28 مرداد درآمد نيز چند پيامد مهم اجتماعي داشت؛ ازجمله اينكه به دليل رويكرد آنتاگونيستي ادبيات چپ اين نگاه در بخشي از جامعه با سازش‌ناپذيري ذاتي تركيب و در روحيات رفتار  اجتماعي  و توقعات عمومي  بازتوليد  شد.

كاتوزيان  در برابر آبراهاميان
در ادامه اين نشست دكتر روژان حسام قاضي، عضو هيات علمي دانشگاه آزاد و مدرس دانشگاه به بيان مهم‌ترين بسته‌هاي پيشنهادي براي حل مساله نفت در ايران در سال‌هاي قبل از كودتاي 28 مرداد پرداخت. 
وي با تشريح نظريات دو نويسنده پركار در اين حوزه به آثار محمدعلي همايون كاتوزيان و يرواند آبراهاميان در مورد كودتاي 28 مرداد اشاره كرد و گفت كه در مجموع مي‌توان پيشنهادهاي رسيده ازسوي كشورهاي خارجي به دولت دكتر مصدق براي حل و فصل دعواي نفتي ايران و انگلستان را به پنج پيشنهاد مشخص دسته‌بندي كرد كه به ترتيب شامل پيشنهادهاي جكسن، پيشنهاد استوكس، پيشنهاد بانك جهاني، پيشنهاد مشترك امريكا و انگلستان در دوره ترومن  و چرچيل و پيشنهاد مشترك امريكا و انگلستان  در دوره آيزنهاور  و چرچيل است.
به گفته دكتر حسام قاضي بخش عمده‌اي از ادبيات غرب براي بازخواني واقعه كودتاي 28 مرداد از تلاش رسانه‌هاي غرب در سال‌هاي 1950 تا 1953 نشأت مي‌گيرد كه در اين ادبيات، مصدق مردي لجوج و غيرقابل انعطاف درباره مساله مذاكرات ترسيم شده است و به نظر مي‌رسد بخش قابل‌توجهي از اين ادبيات براي توجيه براندازي اين دولت نگارش شده است، چرا كه واقعيت به گونه ديگري  است.
وي ادامه داد: مثلا در يكي از اسناد مرتبط با مذاكرات متوجه مي‌شويم كه هنگام حضور دكتر مصدق در كشور امريكا براي مسائل درماني، شركت‌هاي امريكايي طرحي را براي حل و فصل مساله نفت مطرح كرده بودند كه طبق آن خود شركت‌هاي امريكايي با قراردادي با ايران به بهره‌برداري از نفت پرداخته و غرامت انگلستان را نيز پرداخت كنند، اما با وجود پذيرش اين طرح ازسوي دولت مصدق، انگلستان به هيچ‌وجه با اين قرارداد موافقت نكرد و چرچيل زير بار توافق نرفت در‌حالي كه در ادبيات غرب عدم حصول همه  توافق‌ها بر سر ماجراي نفت  ايران به مصدق نسبت  داده  مي‌شود.
روژان حسام قاضي در ادامه به تاكيد انگلستان بر واژه «كنترل» در هر نوع توافقي با دولت مصدق اشاره كرد و گفت: انگليسي‌ها تاكيد داشتند كه در هر توافقي كه با دولت مصدق مي‌شود صريحا تسلط و كنترل بر منابع نفتي و تاسيسات مهمي همچون پالايشگاه آبادان بايد منحصرا دراختيار انگلستان باشد و ايراني‌ها صرفا مديريت اداري صنعت نفت را برعهده داشته باشند و از همين اصرار مي‌توان به تصوير كلاني از مدل فكري موجود در مذاكرات آن دوره پي برد به گونه‌اي كه انگلستان صراحتا تاكيد كرده بود كه  با جانشين مصدق توافق خواهيم كرد و نه با خود دكتر مصدق.
خانم حسام قاضي همچنين به تفاوت‌ها و تعارض‌هاي ديدگاه‌هاي نويسندگاني همچون آبراهاميان و كاتوزيان درباره ريشه‌هاي وقوع كودتاي 28 مرداد اشاره كرد.

كتاب‌هاي كودتا
در ادامه اين نشست، ساجده سليمي، روزنامه‌نگار و دبير خبرگزاري كتاب ايران به بيان كتاب‌شناسي و تشريح مهم‌ترين آثار فارسي و غيرفارسي با موضوع 28 مرداد پرداخت. سليمي در سخنانش با يادآوري مجموعه كتاب خواب آشفته نفت اثر دكتر محمدعلي موحد گفت: باتوجه به حضور آقاي دكتر موحد در متن موضوعات مربوط به ملي شدن نفت و خلع يد و حضور ايشان در شركت ملي نفت ايران در سال‌هاي مورد بحث، اثر ايشان يكي از كامل‌ترين و جامع‌ترين و در عين حال بي‌طرفانه‌ترين كتاب‌هايي است كه در اين زمينه منتشر شده است و به ويژه در جلد سوم كتاب به تشريح وضعيت نفت در سال‌هاي بعد از كودتا مي‌پردازد. سليمي در جريان كتاب‌شناسي و تلخيص كتاب‌هاي مهم و معتبر با موضوع 28 مرداد به آثاري از‌جمله كتاب پشت‌پرده كودتا اثر علي رهنما، مصدق در محكمه نظامي اثر سرهنگ جليل بزرگمهر، تأملي بر نگرش سياسي مصدق نوشته فخرالدين عظيمي و دو كتاب كودتا و بحران نفت در ايران اثر يرواند آبراهاميان پرداخت و علاوه بر بيان خلاصه‌اي از رويكرد كتاب‌هاي ياد شده، درباره آرا و انديشه نويسندگان اين كتاب‌ها نيز مطالبي بيان كرد.
سليمي همچنين تحليلي موجز از كتاب‌هاي ضدكودتا اثر كروميت روزولت و كتاب‌هاي مارك گازيورسكي نيز ارائه كرد و در بخش پاياني سخنانش با اشاره به اينكه بخشي از آثار مرتبط با كودتاي 28 مرداد به ويژه در سال‌هاي اخير بر اثر آزادسازي و عمومي شدن اسناد مرتبط در آرشيو‌هاي دولتي كشورهاي مختلف تهيه شده است، گفت: از آنجا كه هنوز بخشي از اسناد و مدارك مرتبط با كودتاي 28 مرداد در برخي كشورها همچون امريكا، انگلستان و روسيه آزاد نشده و در دسترس پژوهشگران قرار نگرفته است، مي‌توان اميد داشت كه در سال‌هاي آينده و با عمومي شدن دسترسي به اين اسناد شاهد انتشار كتاب‌هاي ديگري با موضوع صنعت نفت ايران، جنبش ملي شدن نفت و كودتاي 28 مرداد باشيم.