عقلانیت فقه
کتاب «همراهی فقها با عقلا»، اثری در حوزه مطالعات فقهی و عقلانی است که توسط انتشارات نشر نی به چاپ رسیده است. این کتاب به بررسی رابطه پیچیده و پویا میان فقها و عقلا در فرآیند استنباط احکام شرعی می‌پردازد و تلاش می‌کند تا نقش عقل و بناهای عقلایی را در فقه شیعه تحلیل کند. با نگاهی عمیق و روشمند، نویسنده به این پرسش بنیادین پاسخ می‌دهد که فقها تا چه حد در فرآیند فقاهت خود از عقل و عرف عقلایی بهره می‌برند و چگونه این تعامل، فهم احکام شرعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اثر، نه تنها برای پژوهشگران حوزه فقه و اصول، بلکه برای همه کسانی که به دنبال درک رابطه میان عقل و شرع در سنت اسلامی هستند، منبعی غنی و تأمل‌برانگیز است.
ساختار و محتوای کتاب
کتاب «همراهی فقها با عقلا» با رویکردی توصیفی-تحلیلی، به بررسی جایگاه عقل و عرف در فرآیند استنباط فقهی می‌پردازد. نویسنده با بهره‌گیری از منابع معتبر فقهی، اصولی و تاریخی، نشان می‌دهد که فقها در طول تاریخ، ناگزیر از تعامل با عقل و عرف بوده‌اند. این تعامل، نه تنها به دلیل نیاز به فهم معانی ظاهری خطاب‌های شارع، بلکه به دلیل ضرورت انطباق احکام با مقتضیات زمان و مکان، امری اجتناب‌ناپذیر بوده است. این کتاب که مشتمل از پانزده مقاله مجزا است را به طور کلی می‌توان به بخش‌های ذیل صورت‌بندی کرد:
1- مفهوم‌شناسی عقل و عرف در فقه شیعه: در این بخش، نویسنده به تعریف عقل و عرف از منظر فقهی و فلسفی می‌پردازد. عقل به عنوان یکی از منابع استنباط در کنار کتاب، سنت و اجماع و عرف به عنوان معیاری برای فهم مقتضیات اجتماعی و فرهنگی، مورد بررسی قرار می‌گیرد. منتظرقائم با دقت، تفاوت‌های میان عقل نظری و عقل عملی را تبیین کرده و نقش هر یک را در فرآیند فقهی توضیح می‌دهد.
2- سیره عقلا و تاثیر آن بر فتواها: یکی از نکات برجسته کتاب، تحلیل سیره عقلا و تاثیر آن بر فتواهای فقها است. نویسنده نشان می‌دهد که فقها، به‌ویژه در مسائل غیرعبادی مانند معاملات، برای فهم موضوعات فقهی و صدور احکام، به بناهای عقلایی و رویه‌های رایج در جامعه مراجعه کرده‌اند.
3- تقلید و نقش عقل در انتخاب مرجع: بخش دیگری از کتاب به موضوع تقلید و نقش عقل در این فرآیند اختصاص دارد. منتظرقائم با استدلال‌هایی مبتنی بر مبانی فقهی و عقلایی، به این نتیجه می‌رسد که تقلید لزوما منحصر به فقیه زنده و اعلم نیست و مکلفان می‌توانند در مسائل شرعی به فتوای فقهای متوفی یا غیراعلم نیز رجوع کنند. این دیدگاه، مبتنی بر اصل حجیت تقلید است که خود ریشه در بنای عقلا دارد.
4- تحلیل عقلایی فتواها و انطباق با مقتضیات زمان: نویسنده در این بخش استدلال می‌کند که فتواهایی که با رویکرد عقلایی زمانه سازگار هستند، با اطمینان بیشتری با مقصود شارع همخوانی دارند. این امر به ویژه در مسائل غیرعبادی که وابسته به عرف و مقتضیات زمانه هستند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. منتظرقائم با تحلیل نمونه‌هایی از فتواها، نشان می‌دهد که چگونه تغییر در عرف و شرایط اجتماعی، فتواها را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
یکی از نقاط قوت کتاب، توانایی نویسنده در پیوند دادن مفاهیم فقهی با مسائل روز است. او نشان می‌دهد که فقه شیعه، برخلاف برخی تصورات، نظامی پویا و منعطف است که توانایی انطباق با تغییرات اجتماعی و فرهنگی را دارد. این پویایی، مدیون تعامل فقها با عقل و عرف است که به عنوان دو رکن اساسی در فهم و استنباط احکام عمل می‌کنند.
رابطه میان عقل و شرع، از دیرباز یکی از موضوعات محوری در اندیشه اسلامی بوده است. در سنت شیعه، عقل به عنوان یکی از منابع استنباط احکام، جایگاهی ویژه دارد. با این حال، چگونگی بهره‌گیری از عقل و عرف در فرآیند فقهی، همواره موضوع بحث و جدل بوده است. کتاب «همراهی فقها با عقلا» با بررسی این موضوع، به خواننده کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از این رابطه پیدا کند. این اثر به ویژه در زمانی که جامعه اسلامی با چالش‌های مدرنیته و تغییرات سریع اجتماعی مواجه است، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
کتاب «همراهی فقها با عقلا» برای طیف وسیعی از مخاطبان مناسب است. پژوهشگران حوزه فقه و اصول، دانشجویان علوم دینی و حتی افرادی که به مطالعات میان‌رشته‌ای در حوزه دین و جامعه‌شناسی علاقه‌مند هستند، می‌توانند از این کتاب بهره ببرند. زبان روان و استدلال‌های منطقی نویسنده، مطالعه این اثر را برای خوانندگان غیرمتخصص نیز آسان کرده است. همچنین، این کتاب می‌تواند به‌عنوان منبعی برای بحث‌های دانشگاهی و جلسات علمی در حوزه فقه و فلسفه اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
از دیگر نقاط قوت این کتاب، استفاده از منابع متنوع و معتبر است که به آن اعتباری علمی بخشیده است. نویسنده با تسلط بر متون فقهی، اصولی و تاریخی، توانسته است استدلال‌هایی محکم و منطقی ارائه دهد. «همراهی فقها با عقلا» نوشته مهدی منتظرقائم به همت نشر نی در 580 صفحه منتشر شده است.