نشست فصلي شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قرار است امروز (دوشنبه) در شرايطي برگزار شود كه تنش‌ها ميان ايران و تروييكاي اروپايي بيش از هر زمان ديگري به اوج رسيده است. پيش‌تر منابع ديپلماتيك مدعي بودند كه قرار است قطعنامه‌اي با ابتكار عمل مشترك امريكا و اروپا عليه ايران در اين نشست به راي گذاشته شود؛ اقدامي كه برخي آن را مقدمه‌اي براي ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت ارزيابي مي‌كنند. با اين حال، گروهي از ناظران با استناد به مفاد پيش‌نويس، احتمال چنين گزاره‌اي را ضعيف مي‌دانند. علي‌رغم اين ترديدها و حتي در صورت عدم ارجاع قطعنامه ضدايراني به شوراي امنيت، برخي تحليلگران بر اين باورند كه تصويب چنين قطعنامه ادعايي مي‌تواند زمينه را براي فعال‌سازي مكانيسم ماشه فراهم كند؛ مسيري كه درنهايت به بازگشت احتمالي شش قطعنامه شوراي امنيت عليه ايران خواهد انجاميد. تهران اما بارها هشدار داده است كه در صورت تصويب چنين قطعنامه ادعايي، واكنش متقابل اجتناب‌ناپذير خواهد بود؛ واكنش‌هايي كه بنا بر ارزيابي كارشناسان، مي‌تواند از خروج احتمالي از پيمان عدم اشاعه (ان‌پي‌تي) تا توقف همكاري با نهادهاي پادماني و نيز تسريع در روند غني‌سازي در سطوح بالا باشد. در عين حال، برخي اين اقدام تحريك‌آميز غرب را بخشي از استراتژي اعمال فشار ازسوي امريكا با هدف گرفتن امتياز حداكثري ادعايي از ايران پشت ميز مذاكرات ارزيابي مي‌كنند. تهران در پنج دور مذاكره غيرمستقيم موسوم به «گفت‌وگوهاي مسقط-رم» صراحتا تاكيد كرده كه توقف غني‌سازي خط قرمز تهران است و به هيچ عنوان قابل مذاكره نيست. در مقابل، مقامات امريكايي ضمن تاكيد بر غني‌سازي صفر درصدي توسط ايران، مكررا به تهديدات ادعايي ازجمله اقدام نظامي متوسل شده‌اند. در چنين فضايي، همزماني اقدامات هماهنگ امريكا و اروپا، از نگاه ناظران، تلاشي براي تشديد فشارها به منظور كسب انعطاف بيشتر از سوي هيات ايراني در جريان گفت‌وگوهاست. در همين راستا، روزنامه اعتماد با هدف بررسي ابعاد مختلف تحولات حاكم و همچنين رويكرد آژانس بين‌المللي انرژي اتمي با رامين مهمانپرست، ديپلمات پيشين و علي بيگدلي، كارشناس سياست خارجي گفت‌وگو كرده است. مهمانپرست در گفت‌وگو با «اعتماد» ضمن اشاره به اقدامات هماهنگ دول غربي در راستاي تصويب قطعنامه ضدايراني در شوراي حكام به «اعتماد» گفت: تروييكاي اروپايي با رويكرد اخيرشان و البته در هماهنگي با نهاد پادماني به دنبال احياي نقش خود در فرآيند مذاكرات هسته‌اي ايران و امريكا هستند. بيگدلي اما ضمن تشريح شرايط خطير پيش روي تهران در مقطع كنوني به ابتكار عمل‌هايي اشاره دارد كه در صورت انعطاف طرفين مي‌تواند منجر به خروج كشورمان از برهه حساس فعلي شود.
مشروح اين گفت‌وگو را در ادامه مي‌خوانيد:
رامين مهمانپرست: اروپا با صدور قطعنامه ضد ايران به دنبال احياي نقش خود در برجام است
رامين مهمانپرست، سخنگوي اسبق وزارت امور خارجه در پاسخ به سوال «اعتماد» در باب چرايي تشديد فشارهاي همزمان ازسوي ايالات‌متحده و نيز تروييكاي اروپايي تشريح كرد: به باور من در اين مقطع بايد نوع رفتار امريكا و رفتار اروپايي‌ها را جداگانه مورد ارزيابي قرار داد. بحثي كه اكنون وجود دارد، به نظر مي‌رسد دو جنبه داشته باشد؛ يكي مربوط به ايران است و اينكه ما چه موضعي داريم و ديگري مربوط به طرف غربي است كه با چه نگاهي و از چه موضعي مي‌خواهند وارد ميدان رايزني‌ها شوند.
به گفته مهمانپرست، از ابتدا نيز مواضع ما شفاف و مشخص بوده و خطوط قرمزمان نيز معلوم است. با اين همه آمادگي لازم براي هر نوع سناريويي را داريم و مسوولان كشور نيز اين موضوع را بارها اعلام كرده‌اند. زماني كه آقاي دونالد ترامپ با وجود اطلاع كامل از مواضع روشن جمهوري اسلامي ايران، درخواست مذاكره را مطرح كرد و نامه‌نگاري را كليد زد، بايد بررسي كنيم كه انگيزه اصلي امريكا از اين فعل و انفعال‌ها چه بوده است. اين ديپلمات پيشين كشورمان در ادامه به «اعتماد» گفت: در اين چارچوب اساسا آقاي ترامپ، به دلايل مختلف، به دنبال دستيابي به يك توافق جامع و كامل با ايران بوده و هدف رييس جمهوري امريكا رفع تمامي تنش‌هايي بوده كه بين دو كشور وجود داشته است. در اين زمينه برخي ممكن است تحليل كنند كه به دليل اهداف راهبردي دولت امريكا، به ويژه رقابت اين بازيگر با چين و همچنين رويارويي با بحران‌هايي مانند جنگ اوكراين، موضوع غزه و مساله ايران، ترامپ به اين نتيجه رسيده كه با انعطاف بالا به دنبال توافقي جامع با ايران برود.
به باور مهمانپرست، اما اين تنها يكي از سناريوهاست كه البته مخالفان قدرتمند و موثري نيز ازجمله تندروهاي درون تل‌آويو، جريان تندروي داخلي امريكا متاثر از لابي صهيونيسم و نيز اپوزيسيون جمهوري اسلامي و همين‌طور مخالفان داخلي توافق با واشنگتن دارد.
سخنگوي اسبق وزارت امور خارجه با توجه به وزن و تاثير جريان‌هاي مخالف اين سناريو، احتمال تحقق چنين گزاره‌اي يعني دستيابي به يك توافق جامع را بسيار ضعيف ارزيابي مي‌كند. مهمانپرست در ادامه گفت‌وگويش با «اعتماد» در باب تشريح سناريوي دوم خاطرنشان كرد در اين زمينه امريكايي‌ها اساسا از ابتدا به دنبال رويارويي نظامي بوده‌اند كه يا به‌صورت مستقيم وارد جنگ شوند يا به عنوان حامي اسراييل آغازگر درگيري با ايران باشند. در اين چارچوب، مذاكرات از نظر آنها ابزاري است براي اثبات اين ادعا كه امريكا راه‌حل ديپلماتيك را امتحان كرده، اما ايران حاضر به مذاكره نبوده است.
به گفته مهمانپرست اين سناريو نيز مخالفان جدي دارد. درگيري نظامي ميان ايران و اسراييل، نه به نفع امريكاست و نه در راستاي سياست‌هاي كلان اين كشور. همچنين جمهوري اسلامي ايران، اگرچه در صورت بروز درگيري به‌طور قطع پاسخ قاطع خواهد داد، اما در سطح اوليه، از وقوع جنگ استقبال نمي‌كند. اين ديپلمات پيشين كشورمان اما آرامش در منطقه را دليلي متقن بر كمرنگ بودن چنين سناريويي مي‌داند و تاكيد دارد كه كشورهاي عربي منطقه برنامه‌هاي توسعه‌اي بلندپروازانه‌اي را
در دستور كار دارند و درگيري و جنگ را كاملا برخلاف منافع خود مي‌دانند.
مهمانپرست در ادامه تاكيد كرد: سناريوي سوم، حالتي بينابين دارد. نه توافقي جامع حاصل مي‌شود و نه درگيري نظامي شكل مي‌گيرد. در اين سناريو، امريكايي‌ها به دنبال نوعي توافق موقت و محدود هستند. از سوي ديگر، ايران نيز، با پايبندي به اصول خود، مي‌تواند در چارچوبي مشخص و مشروط، انعطاف‌هايي در فعاليت‌هاي هسته‌اي خود نشان دهد؛ به ويژه در جهت رفع نگراني‌ها نسبت به نظامي نبودن اين فعاليت‌ها. در مقابل البته بايد بخشي از تحريم‌ها رفع و اقدامات عملي و ملموسي ازسوي طرف مقابل مشاهده شود. به باور اين ديپلمات پيشين كشورمان تحقق سناريوي سوم از احتمال بالاتري برخوردار است، چراكه امريكا تصور مي‌كند بدون ورود به جنگ، مي‌تواند سياست فشار حداكثري را ادامه دهد، تحريم‌ها را افزايش داده و درنهايت ايران را از نظر اقتصادي تحت فشار بگذارد و به گرفتن امتياز وادار كند.
به گفته مهمانپرست، كشورهاي عربي منطقه نيز از اين سناريو استقبال مي‌كنند، چراكه نه جنگي در منطقه شكل مي‌گيرد و نه ايران و امريكا به توافقي جامع و پايدار مي‌رسند كه به معني بازگشت قدرت منطقه‌اي ايران باشد. در صورت تحقق اين سناريو، وضعيت فعلي با اندكي تغيير ادامه خواهد يافت. امريكا فشارها را حفظ خواهد كرد و ممكن است شرايط اقتصادي كشور كمي دشوارتر شود. مهمانپرست در ادامه اشاره كرد: در اين شرايط، تنها راه مقابله موثر، انجام اصلاحات بنيادين اقتصادي و جراحي ساختارهاي ناكارآمد است. اگر اين اصلاحات صورت نگيرد، چنين شرايطي، مطلوب امريكا و مخالفان ايران است، چراكه بدون پرداخت هزينه مستقيم، ايران را تحت فشار قرار مي‌دهند و كشور را از درون درگير بحران مي‌كنند. اين ديپلمات پيشين كشورمان در ادامه و در باب تشريح تحركات اخير اروپا به «اعتماد» گفت: اروپايي‌ها امروز با مجموعه‌اي از چالش‌ها در روابط خود با امريكا مواجه شده‌اند؛ چالش‌هايي كه به‌وضوح در موضوعاتي چون جنگ اوكراين، وضعيت ناتو و تعرفه‌هاي تجاري بروز كرده‌اند. مواضع متفاوت اروپا و امريكا در قبال جنگ اوكراين و فشارهاي واشنگتن براي افزايش بودجه نظامي كشورهاي اروپايي همگي نشانه‌هايي از اين تنش‌ها هستند. به گفته مهمانپرست اين شكاف‌ها باعث شده‌اند اروپا نسبت به جايگاه خود در نظم بين‌الملل نگران باشد. اروپايي‌ها در گذشته يكي از اضلاع اصلي توافق هسته‌اي با ايران بوده‌اند، اما در سال‌هاي اخير به ويژه در دوران رياست‌جمهوري دونالد ترامپ، به نوعي از روند تصميم‌گيري‌ها كنار گذاشته شده‌اند؛ چه در خروج امريكا از برجام و چه در مسير جديد مذاكرات كه عمدتا در مسير گفت‌وگوي مستقيم تهران و واشنگتن پيش مي‌رود.
سخنگوي اسبق دستگاه ديپلماسي كشورمان در ادامه خاطرنشان كرد: در اين شرايط، اروپا مي‌كوشد نقش و جايگاه خود را احيا كند. تلاش براي صدور قطعنامه عليه ايران در شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، بخشي از اين راهبرد است. در ظاهر اگرچه امريكا اعلام كرده است تا زماني كه مذاكراتش با ايران ادامه دارد، از قطعنامه‌هاي تنش‌زا در شوراي حكام حمايت نمي‌كند، اما به نظر مي‌رسد اين اقدامات اروپايي‌ها نه‌تنها با رضايت ضمني واشنگتن صورت مي‌گيرد، بلكه در راستاي سياست اعمال فشار حداكثري امريكا عليه ايران نيز قابل تفسير است.
مهمانپرست در پاسخ به ديگر سوال «اعتماد» مبني بر واكنش‌هاي احتمالي ايران به اقدامات مخرب دول غربي تصريح كرد: در پيام‌ها و هشدارهاي تهران تاكيد شده است كه هرگونه حركت غيرمنطقي و خلاف حقوق بين‌الملل، با پاسخ قاطع ايران مواجه خواهد شد. اين هشدارها احتمالا حتي تا مرز تهديد به خروج از ان‌پي‌تي و قطع همكاري با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نيز پيش رفته است. به گفته مهمانپرست، در شوراي حكام نيز شاهد هستيم كه گاه مجموعه‌اي از كشورهاي غربي با استفاده از فضاسازي سياسي، تصميماتي را به تصويب مي‌رسانند كه هدف نهايي‌شان نه نظارت فني بر فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران، بلكه ايجاد فشار رواني براي زمينه‌سازي اقدامات بعدي ازجمله فعال‌سازي مكانيسم ماشه يا بازگرداندن قطعنامه‌هاي فصل هفتمي است.
اين ديپلمات پيشين كشورمان در ادامه گفت‌وگويش با «اعتماد» تاكيد كرد: اگر طرف‌هاي غربي بخواهند به دوران پيش از برجام بازگردند، طبيعي است كه ايران نيز تعهدي براي حفظ الزامات آن نخواهد داشت و متناسب با منافع خود تصميم‌گيري خواهد كرد.
مهمانپرست در پاسخ به ديگر سوال «اعتماد» در باب نقش‌آفريني چين و روسيه در چنين فرآيند مخرب و تحميلي از سوي آژانس، به «اعتماد» گفت: در چنين فضاي پيچيده‌اي، جايگاه روسيه و چين به عنوان دو عضو دايم شوراي امنيت هرچند براي ايران اهميت دارد اما به واقع اولا روسيه درگير جنگ اوكراين است و تلاش مي‌كند ضمن حفظ جايگاه منطقه‌اي‌اش، از اين بحران با حداقل آسيب عبور كند. در اين راستا، مشاركت در پرونده هسته‌اي ايران مي‌تواند به مسكو در تعامل با غرب كمك كند؛ خصوصا كه گفت‌وگوهاي اخير ميان ترامپ و پوتين نيز گمانه‌هايي درباره نقش‌آفريني آتي روسيه در اين زمينه ايجاد كرده است. به باور سخنگوي اسبق وزارت امور خارجه ازسوي ديگر، چين همزمان با اوج‌گيري بحران‌هاي جهاني، ترجيح داده به جاي ورود مستقيم به بحران‌ها، مسير كلان خود را در رقابت اقتصادي با امريكا دنبال كند. استراتژي چين نشان مي‌دهد كه اين كشور با هوشمندي از درگيري ديگر بازيگران عبور كرده و برنامه‌هاي اقتصادي بلندمدت خود را با تمركز كامل پيش مي‌برد. با اين حال، در صورتي كه شرايط در شوراي امنيت ايجاب كند، بعيد نيست چين و روسيه براي دفاع از منافع راهبردي خود، از حق وتو استفاده كنند. البته در برخي سازوكارهاي سازمان ملل كه سازوكار تصميم‌گيري برمبناي راي اكثريت است امكان استفاده از حق وتو براي روسيه و چين وجود ندارد.
علي بيگدلي: نهاد پادماني در كنار امريكا و اروپا به يكي از اضلاع مثلث فشار حداكثري عليه ايران تبديل شده است
علي بيگدلي، كارشناس مسائل سياست خارجي در پاسخ به سوال «اعتماد» در باب چگونگي خروج كشورمان از شرايط كنوني، شرايطي كه در قالبش شاهد فضاسازي ادعايي نهاد پادماني هستيم و همچنين فشار اعمالي و غرب گفت: واقعيت اين است كه جمهوري اسلامي ايران در يكي از حساس‌ترين و سنگين‌ترين مقاطع تاريخ سياست خارجي خود قرار گرفته است؛ برهه‌اي كه در آن از چندين محور تحت فشارهاي شديد و فزاينده‌اي قرار دارد. از يك‌سو، ايالات‌متحده با تداوم سياست فشار حداكثري، سعي در تحميل اراده خود دارد و از سوي ديگر، سه كشور اروپايي نيز در هماهنگي آشكار با واشنگتن، مواضعي سخت‌گيرانه اتخاذ كرده‌اند. به موازات اين فشارهاي سياسي و ديپلماتيك، آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نيز به يكي از اضلاع اصلي فشار تبديل شده و همزمان، كمپين رسانه‌اي گسترده‌اي عليه ايران در جريان است كه پيامدهاي روان‌شناختي و سياسي قابل‌توجهي براي ايران به دنبال داشته است. به گفته بيگدلي محوريت دادن به مساله هسته‌اي ايران و تبديل آن به كانون اجماع جهاني، باعث شده تهران در تنگناي پيچيده‌اي قرار گيرد. در چنين فضايي، اگرچه شواهدي از شكل‌گيري يك ديپلماسي محرمانه ميان ايران و طرف‌هاي غربي، ازجمله اتحاديه اروپا و ايالات‌متحده، وجود دارد، اما تداوم اين روند بدون تغيير رويكرد تهران در حوزه سياست‌هاي هسته‌اي ممكن است نتواند از بار تهديدات بكاهد. اين كارشناس مسائل بين‌الملل در ادامه به «اعتماد» گفت: آنچه روشن است، هم ايران و هم ايالات‌متحده دريافته‌اند كه درنهايت گزينه‌اي به غير از بازگشت به توافق و تفاهم ندارند، به ويژه امريكا كه منافع عظيمي در منطقه خاورميانه دارد. در اين زمينه، حتي اصابت يك موشك به يكي از شيخ‌نشين‌هاي خليج‌فارس، مي‌تواند كل سرمايه‌گذاري‌ها و معادلات امنيتي امريكا در منطقه را با خطر جدي مواجه كند. به باور بيگدلي ازسوي ديگر، وضعيت اقتصادي ايران نيز اجازه نمي‌دهد كه جامعه بيش از اين، فشارهاي مستمر اقتصادي را تحمل كند. فشارهاي بين‌المللي در حال حاضر به صورت هماهنگ و از چند محور اعمال مي‌شود و ساختار سياست‌گذاري كشور ناگزير است با راهبردي منسجم‌تر و منعطف‌تر به اين چالش‌ها پاسخ دهد.
اين كارشناس مسائل سياست خارجي در ادامه تاكيد كرد: در اين ميان تهران بايد از ظرفيت ديپلماسي محرمانه براي جلوگيري از وخامت اوضاع بهره‌برداري موثر كند. در همين زمينه، برخي مقامات ايراني ازجمله آقاي سيد عباس عراقچي بر اتخاذ اقدامات متقابل تاكيد كرده‌اند. با اين حال، برخي گزينه‌ها نظير تهديد به خروج از ان‌پي‌تي نيز در شرايط فعلي مي‌تواند پيامدهايي فاجعه‌بار به دنبال داشته باشد. ايران، برخلاف كره‌شمالي، در مركز يكي از حساس‌ترين مناطق ژئوپليتيكي جهان واقع شده و از همين رو خروج از اين توافق نه تنها به لحاظ حقوقي بسترسازتحريم‌ها و اجماع‌هاي بيشتر خواهد شد، بلكه ممكن است خطر درگيري نظامي را نيز افزايش دهد. بنابراين، ايران براي عبور از اين برهه بسيار دشوار، ناگزير است به سمت يك راهبرد معقول، سنجيده و در عين حال منعطف حركت كند.
بيگدلي در پاسخ به ديگر سوال «اعتماد» در باب احتمال يا عدم احتمال قطعنامه ضدايران به شوراي امنيت تشريح كرد: با وجود اينكه در طول سال‌هاي گذشته، در شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بارها تصميماتي عليه ايران اتخاذ شده، اما تاكنون زمينه صدور قطعنامه‌اي كه پرونده هسته‌اي كشور را به شوراي امنيت سازمان ملل بازگرداند، فراهم نشده است.
با اين حال، فضاي سياسي اخير و تهديدهاي علني كه ازسوي قدرت‌هاي غربي رسانه‌اي مي‌شود، نشان از آن دارد كه اين‌بار شرايط متفاوت است و امكان بازگشت پرونده ايران به شوراي امنيت حتي در قالب قرار گرفتن تحت فصل هفتم منشور ملل متحد به طور جدي مطرح شده است. به گفته اين كارشناس مسائل سياست خارجي چنين تحولي، دو پيامد جدي و زيان‌بار براي ايران به دنبال خواهد داشت؛ نخست، بازگشت تمامي تحريم‌هايي است كه ذيل شش قطعنامه پيشين شوراي امنيت در دولت آقاي احمدي‌نژاد عليه كشور وضع شده بود. اين تحريم‌ها، اگر دوباره فعال شوند، عملا ساختار اقتصادي و ديپلماتيك ايران را با دشواري‌هاي مضاعف مواجه خواهند كرد. دوم، قرار گرفتن پرونده ايران ذيل فصل هفتم منشور، از منظر حقوق بين‌الملل، فضاي لازم را براي مشروع‌سازي اقدامات سخت‌گيرانه‌تري ازجمله اقدام نظامي عليه ايران مهيا خواهد كرد. بيگدلي در ادامه گفت‌وگويش با «اعتماد» خاطرنشان كرد: در چنين شرايطي، طبيعي است كه ايران نيازمند اتخاذ اقدامات هوشمندانه‌اي براي گريز از اين وضعيت مخاطره‌آميز باشد. در مجموع، اگرچه فشارها شديد و فضاي ديپلماتيك بسته است، اما خروج از چارچوب‌هاي حقوقي بين‌المللي نه تنها راه‌حل نيست، بلكه مي‌تواند زمينه‌ساز بحراني گسترده‌تر باشد. در اين مرحله، هوشمندي ديپلماتيك، بهره‌گيري از ظرفيت گفت‌وگوي محرمانه و اجتناب از اقدامات پرهزينه، از اهميت راهبردي برخوردار است.
بيگدلي در پاسخ به سوال پاياني «اعتماد» مبني بر اينكه تهران اكنون از چه اهرم‌هايي براي مديريت فضاي كنوني برخوردار است، تاكيد كرد: به نظر مي‌رسد ايران نيازمند اتخاذ رويكردي ابتكاري و منعطف در قبال آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و كشورهاي غربي است. اظهارات اخير محمد اسلامي، رييس سازمان انرژي اتمي ايران، مبني بر اينكه در صورت دستيابي به توافق، دسترسي بازرسان آژانس به برخي سايت‌هاي هسته‌اي باز خواهد گشت، نشان از امكان‌پذيري رويكردي عمل‌گرايانه دارد.
به گفته اين كارشناس مسائل بين‌الملل در اين راستا، پيشنهاد مي‌شود ايران به‌صورت داوطلبانه با آژانس وارد مذاكره شود و اجازه دهد تيم‌هاي كارشناسي، ازجمله بازرسان مورد اعتماد مديركل نهاد پادماني، از سايت‌هايي كه حساسيت‌برانگيز تلقي مي‌شوند، بازديد كنند و گزارش‌هاي شفاف و قانع‌كننده‌اي ارايه دهند. اين ابتكار مي‌تواند سطح تنش و بدبيني در شوراي حكام را كاهش دهد و راه را براي كاهش فشارهاي سياسي و رسانه‌اي هموار سازد. در شرايط كنوني، سياست‌هاي واكنشي و انتقام‌جويانه ممكن است پيامدهاي مخربي را به دنبال داشته باشد.