از قاهره تا ورشو
عبدالرضا فرجي‌راد
كمتر روزي است كه مسوولان امريكايي به ويژه در دولت ترامپ تهديد يا تحريكي را عليه ايران انجام ندهند ولي سخنان مايك پمپئو وزير امور خارجه امريكا در قاهره از موارد ويژه‌اي است كه بسيار مورد توجه قرار گرفته است. در يكي، دو هفته اخير مقامات ارشد امريكا همچون كاندوليزا رايس وزير امور خارجه دولت بوش، باراك اوباما رييس‌جمهور دموكرات سابق و حالا مايك پمپئو وزير امور خارجه دولت ترامپ از اين مكان يعني قاهره براي اعلان سياست خاورميانه‌اي خود استفاده كرده‌اند؛ سياستي كه نه‌تنها هم‌جهت نيستند بلكه در مقابل يكديگر قرار دارند. در زمان حمله نيروهاي امريكايي به عراق و سقوط صدام دولت بوش اعلام كرد كه مي‌خواهد مشعل‌دار دموكراسي در خاورميانه باشد. به همين جهت وزير خارجه‌اش را به مهم‌ترين كشور عرب يعني مصر فرستاد تا در رابطه با دموكراسي و آزادي سخن گويد. اما زياد طول نكشيد كه در عراق ورق برگشت و به تدريج نيروهاي امريكايي در عراق در دام نيروهاي تندرو، عشاير، ملي‌گراها و بعثيون گير افتاده و افزايش تلفات نيروهاي امريكايي و نيز حمل جنازه‌هاي آنها به امريكا به معضلي براي دولت امريكا تبديل شد. لذا طرح خاورميانه بزرگ كه بنا بر گفته مقامات امريكايي بر بستر آزادي و دموكراسي شكل گرفته بود، معلق ماند و سپس فراموش شد. بعضي كشورهاي عرب و به‌ويژه كشورهاي جنوبي خليج‌فارس كه از روي ترس و نگراني به ايجاد پارلمان‌هاي صوري و نمايندگان انتخابي‌شان و بعضي فضاهاي بازتر اجتماعي روي آورده بودند، نفسي كشيده و مجددا به حال و هواي گذشته بازگشتند. اين شكست منجر به اين شد كه دولت دموكرات بعدي امريكا به رهبري باراك اوباما استراتژي خاورميانه‌اي جديد خود را از همين مكان يعني دانشگاه قاهره اعلام كند.
وي در سخنراني خود تلاش كرد كه تنش قديمي و تاريخي بين جهان اسلام و امريكا را كاهش دهد و اظهار داشت دور جديدي از روابط را دنبال خواهد كرد. با توجه به سقوط صدام و تغييرات مهم ژئوپليتيكي در منطقه كه موجب افزايش نفوذ جمهوري اسلامي ايران شده بود، اين هدف را دنبال مي‌كرد كه از سويي با ايران به توافق برسد و از سوي ديگر تا حصول توافق كامل با ايران در رابطه با صلح فلسطين و اسراييل اقدامي صورت ندهد، زيرا كه گسترش نفوذ ايران در منطقه هر گونه اقدامي در اين جهت را با شكست مواجه مي‌كرد. اما متحدان منطقه‌اي امريكا همچون عربستان، اسراييل، مصر و نيز كشورهاي جنوبي خليج‌فارس با سياست گفت‌وگو با ايران مخالفت كرده و تا آخر دوره رياست جمهوري باراك اوباما نيز با اين سياست با ديده ترديد نگريسته و عملا با آن مخالفت مي‌كردند. حالا مجددا وزير امور خارجه دولت ترامپ سياست خاورميانه‌اي قبلي را شرم‌آور شمرده و دكترين ديگري را اعلام مي‌كند.
پمپئو در سخنان اخير خود كه به مسايل مختلفي اشاره كرد بر سياست‌هاي ضد ايراني دولت ترامپ تاكيد و ادعا كرد: مردم خاورميانه از امنيت و ثبات اقتصادي لذت نخواهند برد مگر اينكه سياست‌هاي جاري ايران تغيير كند. به همين جهت او روي برگزاري كنفرانس بين‌‌المللي در لهستان در رابطه با امنيت خاورميانه و تمركز بر ايران تاكيد كرد.
دكترين جديد خاوميانه‌اي امريكا را مي‌توان به دلايلي مورد تجزيه و تحليل قرار داد. اول آنكه مي‌توان گفت تمام سياست‌هاي منطقه‌اي دولت ترامپ با شكست روبه‌رو شده است. اميدهايي كه در دل متحدان امريكا همچون اسراييل، عربستان و امارات با حضور ترامپ در كاخ سفيد ايجاد شده بود به تدريج از بين مي‌رود. استراتژي ترامپ در مورد ايران به خوبي پيش نمي‌رود و عليرغم تحريم‌هاي شديد اقتصادي اوضاع ايران در كنترل دولت است. به رغم دريافت ده‌ها ميليارد دلار پول از عربستان و برقراري ارتباط بسيار نزديك خانوادگي، دولت ترامپ نه‌تنها نتوانست از متحد اصلي خود يعني بن‌سلمان در قتل خاشقجي دفاع كند، بلكه طعنه‌هاي اجباري كاخ سفيد و مصوبه سنا مبني بر قاتل شناخته شدن بن سلمان و تبليغات وسيع رسانه‌اي در داخل امريكا عليه وي منجر به نااميدي حاكميت سعودي و بهره‌برداري روسيه وحمايت آن كشور از بن سلمان شد. لذا دولت ترامپ ناچار است كه با تحركي جديد به اين وضعيت متزلزل سروساماني بدهد. دوم آنكه با اعلام خروج نيروهاي امريكايي از سوريه كه در اين تحول شكاف در درون حاكميت امريكا به خوبي نمايان شد، متحدان منطقه‌اي امريكا بسيار نگران و نااميد شدند. هر چند كه اين جاخالي دادن ترامپ به متحدان منطقه‌اي و حتي اعضاي دولتش همچون بولتون و پمپئو فضاسازي بيشتري براي ايران و روسيه تلقي شد ولي از سوي ديگر امتيازي بود كه ترامپ به تركيه و آقاي اردوغان مي‌داد كه باز هم متحدان امريكا همچون اسراييل، عربستان، امارات و مصر با آن مخالفند. انتخاب ورشو پايتخت لهستان در اروپاي شرقي دليل سومي است كه مي‌تواند در ارتباط با ايران و شكست انزواي امريكا در رابطه با خروج از برجام باشد. امروز لهستان در اروپاي شرقي به عنوان يك متحد امريكاي ترامپ عمل مي‌كند و با سياست كشورهاي اروپاي غربي در رابطه با دولت امريكا مخالف است. حتي بعضا گزارش‌هايي منتشر شد كه لهستان با حمايت از برجام توسط اعضاي اتحاديه مخالف است، زيرا كه امنيت اروپا و به ويژه كشورهاي اروپاي شرقي در مقابل روسيه در اولويت قرار دارد. لهستاني‌ها معتقدند كه ارتش اروپايي توان مقابله با روسيه را ندارد لذا حفظ رابطه نزديك با امريكا بايد در اولويت قرار گيرد. امريكا نيز با انتخاب ورشو به دنبال اين سياست است كه هر چه بيشتر شكاف بين كشورهاي اروپايي و اتحاديه را در رابطه با حمايت از برجام افزايش داده و با حضور تعدادي از رهبران اروپاي شرقي و غربي در ورشو همراه با كشورهاي عرب منطقه سياست‌هاي ضدايراني خود را به پيش ببرد. ضمن اينكه نزديكي رهبران عرب با نتانياهو نيز مي‌تواند براي مقدمه‌چيني اجرايي كردن معامله قرن نيز مفيد باشد.
درباره سفر ظريف به عراق
ناگفته پيداست بسياري از مشتريان جديد نفتي عراق كساني هستند كه از ايران نفت وارد مي‌كردند. كما اينكه در خبرها آمده است، چين، كره جنوبي و ژاپن كاهش خريد نفت خود از ايران را با نفت عراق و كويت جايگزين كرده‌اند. پيگيري مسائل نفتي در حوزه اختيارات وزارت نفت است اما مسائل ديپلماتيك و تاثيرگذاري تحريم‌ها بر آن و ديگر جنبه‌هاي سياسي آن از مسووليت‌هاي وزارت امور خارجه است. براي همين در حالي كه قيمت نفت رو به كاهش است و برخي كشورها براي جبران اين موضوع به افزايش توليد نفت براي جبران دلارهايي كه از دست مي‌دهند رو آورده‌اند و از سوي ديگر با كاهش صادرات نفت ايران، ونزوئلا، ليبي و نيجريه كشورهاي ديگر توليدكننده نفت وارد ميدان رقابت شده‌اند تا بازارهاي آنها را تصاحب كنند، كار براي ايران كمي سخت مي‌شود. يكي از دستاوردهاي مهم سفر وزير امور خارجه كشورمان به هند تسهيل مراودات مالي دو كشور براي تداوم و تسهيل صادرات دوجانبه دو كشور است. در همين راستاست كه افتتاح شعبه بانك پاسارگاد در هند براي تداوم مراودات مالي دو كشور اتفاق مهمي محسوب مي‌شود. اما معلوم نيست مشابه چنين دستاوردي بتواند در عراق تكرار شود. اولا صنعت بانكداري عراق همانند هند توسعه‌يافته نيست، ثانيا با همين وضعيت بانكداري، عراق به عضويت FATF درآمده است. همين دو مورد كفايت مي‌كند تا مراودات بين بانكي ايران و عراق پيچيده‌تر از هند باشد.
مقامات عراقي بر تمايل خود براي كمك به ايران در جهت دور زدن تحريم‌ها تاكيد كرده‌اند. حتي سيد عمار حكيم، رهبر جريان حكمت ملي از تبديل عراق به ريه ايران در تحريم‌هاي اقتصادي در سطح جهان صحبت كرده است. عادل عبدالمهدي، نخست‌وزير عراق نيز حتي در ديدار با مقام‌هاي مختلف عراقي گفته است كه كشورش تمايلي به وارد شدن در اختلافات تهران- واشنگتن ندارد و از آنجا كه اين تحريم‌ها يك‌جانبه است و مورد حمايت جامعه جهاني نيست، نمي‌تواند با امريكا عليه ايران همراه شود. عبدالمهدي حتي گفته است كه عراق تا آنجا كه بتواند به ايران در كم‌تاثير شدن تحريم‌هاي امريكا كمك مي‌كند. بنابراين اراده كمك به ايران براي كم شدن تاثيرات تحريم‌ها كاملا مشهود است و عراقي‌ها واقعا تمايل دارند كه به ايراني‌ها كمك كنند. اما نبايد از عراقي‌ها بالاتر از توان‌شان انتظار داشت.