گپي با احمد محيط طباطبايي درباره آخرين شب پاييز
همدلي و گفت‌وگوي اعضاي خانواده
عنصر اصلي يلداست
امين شول سيرجاني
احمد محيط طباطبايي براي اهل فرهنگ و علاقه‌مندان به ميراث فرهنگي چهره‌اي شناخته شده و مورد احترام است. تسلط او بر فرهنگ و آيين ايران و آشنايي دقيقش با جزييات رويدادهاي تاريخي ايران موجب شده او شخصيتي قابل احترام و موثق براي اهل فرهنگ به شمار رود. او در اين گپ كوتاه از افزايش انسجام ميان اعضاي خانواده در نتيجه همنشيني آنها و انتقال فرهنگ بين نسل‌ها به عنوان دو كاركرد مهم آيين يلدا ياد مي‌كند و معتقد است باقي كارهايي كه براي شب يلدا انجام مي‌شود جنبه شكلي و فرعي دارد. در واقع آنچه از نگاه محيط طباطبايي نبايد به فراموشي سپرده شود همين سنت گردهمايي اعضاي خانواده است.
به نظر شما مهم‌ترين كاركرد اجتماعي آيين يلدا از ديرباز تاكنون چه بوده است؟
يلدا جزو آيين‌هاي كهن اين سرزمين است كه به عنوان يك پديده فرهنگي از دوران كوچ نشيني تا به امروز ادامه يافته است. مهم‌ترين نمادي كه از اين آيين در طول تاريخ به حياتش ادامه داده، سنت دور هم جمع شدن اعضاي خانواده است. دور سفره نشستن اهل خانواده منجر به وفاق و همزيستي آنها مي‌شود. همزيستي‌اي كه در آن اعضاي خانواده سعي مي‌كرده‌اند با نقل قصه آن را پاس بدارند. البته مقصودم از قصه به معناي داستان نيست. بلكه مقصودم گردهم نشستن‌هايي است كه در آن انديشه‌ها و حكايات وتجربه‌هاي زيست انساني از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌شود.
در سال‌هاي اخير بسياري از افراد به جاي آنكه شب يلدا به قول شما در خانه و كنار يكديگر باشند؛ به اماكني مانند كافه‌ها و رستوران‌ها مي‌روند. درباره اين گرايش نقدهايي وجود دارد كه اين رفتار منجر به دور شدن آيين يلدا از كاركرد اصلي‌اش مي‌شود. شما چقدر با اين نقد موافقيد؟
نبايد فراموش كنيم كه رفتارهاي جمعي ما به سمت مدني شدن مي‌رود. كافه نشيني هم محصول زندگي شهري ما است كه نمي‌توان آن را ناديده گرفت. براي مثال در سال‌هاي اخير مردم گرايش پيدا كرده‌اند كه فوتبال را در كافه‌ها و به صورت دسته جمعي ببينند. اين رفتار يكي از وجوه شهرنشيني است و نمي‌توان به آن خرده گرفت و به اعتقاد من حضور مردم در كافه و رستوران و يك مركز فرهنگي براي شب يلدا؛ اين آيين را تضعيف نمي‌كند. زيرا يلدا يك ميراث ناملموس فرهنگي است كه ادامه پيدا كرده و خواهد كرد. اين تغيير مثل مراسم عروسي مي‌ماند كه در گذشته در خانه‌ها برگزار مي‌شد و حالا زندگي شهرنشيني و اقتضائات آن منجر به اين شده كه عروسي‌ها در تالار برگزار مي‌شوند. اما نكته ظريفي هم در اين باره وجود دارد. اينكه رفتن به رستوران و مراكز فرهنگي و... اگر به طور دسته جمعي و خانوادگي انجام شود همان مقصود يلدا حاصل مي‌شود. يعني اصل اساسي دور هم جمع شدن اعضاي يك خانواده و خويشاوندان است. آنها در اين همگرايي، وفاق و همدلي در هر صورتي كه مشاركت كنند و شادي جمعي حاصل شود؛ مي‌توان آن را مثبت تلقي كرد.
به نظر مي‌رسد برخي جزييات آيين يلدا مانند استفاده از ميوه و آجيل بيش از حد مهم شده‌اند و به همين دليل گرايش به خريد انواع اقسام ميوه و آجيل‌ها حول اين آيين نوعي از كاركرد تشريفاتي و لوكس ايجاد كرده است؟
كارهايي مانند مصرف ميوه در شب يلدا بيشتر با اين هدف انجام مي‌شده است كه اعضاي خانواده شكرگزار نعمت خداوند باشند. خوردن به اين معنا نبوده كه انبوهي ميوه و تنقلات حتما سر سفره باشد. خوردن انار و هندوانه فرع قضيه است. شب يلدا هميشه فرصتي بوده است براي نوعي از آموزش غيرمستقيم. تمرين گفت‌وگو ميان اعضاي خانواده، احترام به بزرگان، انتقال فرهنگ مهم‌ترين كاركردهايي است كه از گذشته وجود داشته و از پس هم بايد مورد توجه قرار گيرند. اينكه ما بتوانيم در زندگي شهري امروز براي ساعتي از گوشي‌هاي تلفن و اينترنت دور شويم و در فضايي صميمي‌تر با هم سخن بگوييم مقصود حاصل شده است.