سيد جمالالدين اكبرزادهجهرمي گفت
رسانهها تصورات اجتماعي را ميسازند
آيدا آستاني
هشتمين نشست از سلسله برنامههاي «زيست ارتباطي در جهان معاصر» روز سهشنبه، دوم ديماه با سخنراني سيدجمالالدين اكبرزادهجهرمي، عضو هيات علمي گروه ارتباطات دانشكده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي، در سالن شوراي اين دانشكده برگزار شد. اكبرزادهجهرمي در اين نشست كه با حضور استادان، دانشجويان و دبير علمي آن حسين زينالي برپا شد، درباره رسانهها و تصورات اجتماعي سخن گفت. آنچه در ادامه ميخوانيد، گزارشي از سخنراني دكتر اكبرزادهجهرمي در اين نشست است.
او در ابتداي صحبتهاي خود درباره برساختگرايي اجتماعي تكنولوژي گفت: «ديدگاه برساختگرايي اجتماعي تكنولوژي بر اين اصل استوار است كه تكنولوژيها جزيي از فرهنگ هستند و موجوديتي جدا و مستقل از يكديگر نيستند. در اين ديدگاه، اعتقاد بر اين است كه عاملان فردي، نهادي و جمعي هستند كه به تكنولوژيها شكل ميدهند، آنها را پيش ميبرند و تكنولوژيها ماهيتي جدا از زمينه فرهنگياي كه در آن متولد و رشد ميكنند، ندارند.»
تصور اجتماعي
اكبرزادهجهرمي تعريفي از تصور اجتماعي ارايه كرد و گفت: «تصور اجتماعي مجموعهاي از ارزشها، نهادها، قوانين و نمادهاست كه از طريق آنها افراد كليت اجتماعي خود را متصور ميشوند و اين تصور، امكان و بستر كنش جمعي را فراهم ميكند. اين مفهوم در حوزههايي مانند انسانشناسي، جامعهشناسي، روانكاوي، فلسفه و مطالعات رسانه كاربرد دارد.» او در ادامه گفت: «در اين نگاه، حتي پديدهاي به ظاهر جهاني مانند اينترنت نيز واحد و يكسان تلقي نميشود. تجربه كاربر ايراني از اينترنت با تجربه كاربر امريكايي يا چيني متفاوت است.» يك پژوهشگر نقل ميكند: «قطع مكرر اينترنت در دهههاي پيش براي كاربر ايراني امري عادي بود، در حالي كه براي يك مهمان خارجي ميتوانست تجربهاي شوكهكننده باشد.» اين نشان ميدهد ما با «تاريخچههاي اينترنت» روبهرويم، نه يك «تاريخ واحد».
او گفت: «دو نظريهپرداز اصلي: در اين بحث، تمركز بر آراي چارلز تيلور و كورنليوس كاستورياديس است؛ چارلز تيلور تصور اجتماعي را پديدهاي پيچيده ميداند كه دربرگيرنده دركي از انتظارات متقابل و نوعي فهم مشترك است كه اجراي كنشهاي جمعي را ممكن ميسازد. اين تصور هم بر واقعيت استوار است و هم بر هنجارها.»
اكبرزادهجهرمي درباره تمايزي كه تيلور ميان نظريه اجتماعي و تصور اجتماعي قائل شده بود، گفت: «گروه اول، مردم عادي محيط اجتماعي خود را نه در قالب نظريه كه در قالب تصاوير، روايتها و قصهها درك ميكنند. گروه دوم، نظريه اجتماعي در انحصار يك اقليت (روشنفكران) است، در حالي كه تصور اجتماعي بين عده زيادي گسترش دارد و مشترك است و گروه سوم، تصور اجتماعي، درك مشتركي است كه زمينهساز كنش جمعي و حس مشروعيت ميشود.»
اكبرزادهجهرمي گفت: «تيلور از مفاهيمي مانند «پسزمينه» و «مخزن» براي توضيح تصور اجتماعي استفاده ميكند. مخزن، مجموعهاي از گزينههاي كنشي است كه يك تصور اجتماعي در اختيار افراد ميگذارد و همزمان مرزهايي براي كنشهاي قابل قبول تعيين ميكند. اين مفهوم به «مخزن تفسيري» در مطالعات رسانه شباهت دارد كه به مجموعهاي از بيانهاي به هم مرتبط و تاريخي در يك فرهنگ اشاره ميكند كه درك پديدهها را محدود ميكند و جهت ميدهد.»
اكبرزادهجهرمي درباره كورنليوس كاستورياديس گفت: «با وامگيري از روانكاوي لكان، تصور اجتماعي را با مفاهيمي مانند «امر تصويري»، «دلالتها» و «نهادِ تصور اجتماعي از جامعه» توضيح ميدهد. از نظر او، تصور اجتماعي «مگمايي» (مواد مذاب و شكلپذير) از دلالتها، تصاوير و طرحهاست كه از قابليت آفرينشگر خود جامعه ناشي ميشود (برخلاف نگاه ماركسيستي كه بر زيربناي اقتصادي تاكيد دارد). اين تصور جمعي در نهادها متجسم ميشود و مانند چسبي نامریي، جامعه را به هم پيوند ميدهد و تعيين ميكند چه چيزي واقعي، ارزشمند، ممكن، پذيرفتني يا مطلوب است.»
كاربرد مفهوم و نقش رسانهها
اكبرزادهجهرمي گفت: «اين تصورات اجتماعي تغيير ميكنند و رسانهها نقشي كليدي در گسترش، انتقال و تغيير آنها دارند. مثال بارز، مفهوم «مهاجرت» است. نظريههاي كلاسيك مهاجرت بر محاسبه هزينه-فايده فردي تاكيد دارند، اما نظريههاي جديدتر بر «سوداي مهاجرت» تاكيد ميكنند كه ريشه در تصورات اجتماعي و «جغرافياي متصور» از مقصد دارد.» او در ادامه گفت: «اين تصورات از طريق رسانهها (كارت پستالها، نقاشيها، رمانها، سريالها، سفرنامههاي تاريخي مانند توصيفات قاجاري از پاريس به عنوان «بهشت روي زمين» در ذهن ساخته و تقويت ميشوند.) حتي وقتي رسانهاي بخواهد برخلاف اين تصورات كليشهاي بازنمايي كند (مثلا نشان دادن پاريسي تاريك و جرمخيز) با مانع «رژيم مشاهده» مخاطب روبهرو ميشود كه بر اساس همان تصورات پيشين شكل گرفته است.» او در پايان گفت: «رسانهها همچنين از طريق ايجاد «تجربه مشترك» (مثلا تماشاي همزمان يك مسابقه ورزشي ملي توسط ميليونها نفر) به ساخت «اجتماعات تصور شده» كمك ميكنند.»