ششمین نشست از سلسله برنامههای زیست ارتباطی در جهان معاصر، روز یکشنبه ۲۳ آذر با سخنرانی سیدمحمد مهدیزاده، ريیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، در سالن شورای این دانشکده برگزار شد. مهدیزاده در این نشست که با حضور اساتید، دانشجویان و دبیر علمی آن حسین زینالی برپا شد، به موضوع رسانهای شدن و سکولاریسم پرداخت.
آنچه در ادامه میخوانید گزارشی کوتاه از سخنرانی دکتر مهدیزاده در این نشست است.
مهدیزاده در آغاز، انگیزه خود از پرداختن به این موضوع را «دغدغهای مطالعاتی به مساله نسبت سنت و تجدد» دانست و گفت: «پرسش محوری این است که با ظهور مدرنیته، آیا دین به حاشیه رانده میشود یا میتواند با بازتعریف خود، به مثابه منبعی معرفتی در جهان جدید اثرگذار بماند.»
سکولاریسم؛ از جدایی نهادها تا تحول در باور
مهدیزاده در تعریف سکولاریسم، میان دو سطح تمایز قائل شد و گفت: «سکولاریسم سیاسی به معنای جدایی نهاد دین از دولت است، اما سکولاریسم فلسفی، جهانی را تصویر میکند که مستقل از امر ماورایی و متکی بر خرد خودبنیاد انسان است.» به گفته او، این نگرش با اومانیسم پیوند خورده و معنا و ارزش را از آسمان به درون انسان منتقل میکند.
نقش دوگانه رسانه در جهان مدرن
او با اشاره به نقش رسانهها گفت: «رسانهها هم محصول تمدن مدرن هستند و هم عاملی برای گسترش آن. نظریهپردازانی مانند مکلوهان بر این نقش تاکید داشتهاند.»
مهدیزاده سپس چهار فرآیند کلیدی اثرگذار رسانهها بر سکولاریسم را برشمرد:
۱- جایگزینی: انتقال کارکردهای نهادهای سنتی به رسانه.
۲- امتداد: گشودن افقهای فرامحلی که لزوما در چارچوب دینی تعریف نمیشوند.
۳- ادغام: تنیده شدن رسانه در زندگی روزمره تا حد شکلدهی به یک «زیستجهان رسانهای».
۴- انطباق: ضرورت سازگاری نهادها با «منطق رسانه» که ممکن است به نمایشی شدن امر دینی بینجامد.
«عصر سکولار» و گزینههای چندگانه معنا
مهدیزاده با استناد به کتاب «عصر سکولار» چارلز تیلور، به سومین معنای سکولاریسم نزد این فیلسوف اشاره کرد و به اعتقاد وی، رسانههای جدید با تولید انبوه معنا، این «فضای گزینهای» را به طور پیوسته گسترش میدهند.
آینده سنت در مواجهه با رسانه
او همچنین با اشاره به تفکیک جان تامپسون درباره وجوه چهارگانه سنت توضیح داد: «رسانهای شدن ممکن است وجه مشروعیتبخش سنت را تضعیف کند، اما همزمان میتواند به وجه هویتی یا تفسیری آن قوت بخشد یا آن را متحول کند.»
سه پارادایم مواجهه دینی با مدرنیته
مهدیزاده در پایان، سه پارادایم اصلی درون جهان دین در برابر مدرنیته را چنین برشمرد: «نوگرایی دینی در جستوجوی سازگاری، سنتگرایی دینی با تاکید بر حفظ خلوص و بنیادگرایی دینی که رویکردی ستیزهجویانه اما گاه مسلح به ابزارهای مدرن دارد.»
مهدیزاده به عنوان مثال، از استفاده گسترده گروهی مانند داعش از رسانه برای تبلیغات نام برد و نتیجه گرفت: «فرآیند رسانهای شدن ذاتی یکسو ندارد؛ میتواند بسته به زمینه و کنشگران، هم به تقویت و هم به تضعیف صورتهای مختلف دینداری و سکولاریسم ختم شود.»