مسير دشوار «سوداني»
مايكل آمون
تقريبا هيچ عراقي به اندازه محمد شياع السوداني، نخست‌وزير كنوني عراق، از حمله امريكا در سال ۲۰۰۳ و همچنين گسترش نفوذ ايران در بغداد استقبال نكرده است. السوداني در حالي كه تنها ۱۰ سال داشت، پدرش به‌دليل عضويت در يكي از احزاب سياسي همسو با ايران، به دستور صدام حسين اعدام شد. او هنوز هم از مداخله نظامي امريكا كه به سقوط صدام انجاميد، تمجيد مي‌كند. هرچند نخست‌وزيري خود را مديون احزاب شيعه نزديك به ايران است كه امروز قدرت را در نظام سياسي عراق در دست دارند. اكنون السوداني ۵۵ساله در انتخابات پارلماني سه‌شنبه 11 نوامبر، براي دومين دوره نخست‌وزيري رقابت مي‌كند. او در كارزار انتخاباتي خود بر تلاشش جهت بازگرداندن سطحي از استقلال عراق از واشنگتن و تهران تأكيد دارد، بدون آنكه روابط بغداد با هيچ‌يك از اين دو قدرت را قرباني كند. بسياري اما اين هدف را غيرممكن مي‌دانند و در عراقِ عميقا دوقطبي، چنين موضعي ممكن است رأي‌آور نباشد. با اين همه السوداني در سه سال زمامداري‌اش سه دستاورد سياسي عمده داشته است: او نخست خروج نهايي نيروهاي رزمي امريكا از عراق را در سال گذشته مذاكره و نهايي كرد؛ دوم، عراق را از كشيده‌شدن به رويارويي ميان ايران و اسراييل دور نگه داشت؛ و سوم با بهره‌گيري از درآمدهاي بالاي نفتي در ابتداي دوره نخست وزيري‌اش، موجي از پروژه‌هاي عمراني را آغاز كرد كه موجب رونق اشتغال و كنترل چرخه اعتراضات مدني در كشور شد. السوداني در گفت‌وگو با وال‌استريت ژورنال گفت: «اكنون امنيت، ثبات و همگرايي اجتماعي در كشور برقرار است»؛ تغييري چشمگير براي كشوري كه طي دو دهه گذشته صحنه درگيري قدرت‌هاي خارجي و تنش‌هاي متضاد داخلي بوده است. اكنون اما دو پرسش كليدي مطرح است: آيا معادلات منطقه مي‌تواند عراق پسا انتخابات را متاثر كند؟ و آيا دولت ترامپ كه درگير بحران‌هاي همزمان در اوكراين، غزه و ونزوئلا شده، تمركز و نفوذ ديرينه‌اش بر بغداد را از دست داده است يا خير؟ السوداني در پاسخ به اين پرسش‌ها مي‌گويد: «ايران كشوري است كه در همسايگي عراق قرار دارد و با اين بازيگر روابطي دوستانه داريم، اما اين دوستي هرگز به بهاي تصميم‌هاي ملي ما و منافع عراق و مردم عراق تمام نخواهد شد.» او همچنين درباره رابطه با ايالات متحده نيز تصريح مي‌كند: «مي‌خواهم ماهيت روابط ما صرفا امنيتي نباشد، بلكه اقتصادي و تجاري باشد؛ رابطه‌اي كه منافع هر دو كشور را تأمين كند. ما خواهان رابطه‌اي مبتني بر احترام متقابل، احترام به حاكميت عراق و منافع مشترك هستيم.» تحليلگران سياسي اما معتقدند السوداني راهي دشوار در پيش دارد. چرا كه واشنگتن همچنان نزديك‌ترين شريك امنيتي بغداد و بزرگ‌ترين تأمين‌كننده تسليحات اين كشور است. دولت ترامپ نفوذ قابل‌توجهي بر عراق دارد و مي‌تواند با اعمال تحريم‌هاي مالي، گروه‌هاي مقاومت را هدف قرار داده و سوداني را با چالش روبه‌رو كند. ايالات متحده تاكنون چند گروه مقاومت را در ليست سياه قرار داده با اين حال مي‌داند ايران همچنان نيروي قدرتمندي در عراق محسوب مي‌شود. گروه‌هاي حامي تهران، ستون فقرات تهران در اين كشور را تشكيل مي‌دهند و نوري مالكي، سياستمدار متحد ايران و نخستين نخست‌وزير در سال ۲۰۰۶، همچنان چهره‌اي سياسي و برجسته است. از همين رو تامر بدوي، پژوهشگر موسسه دفاعي RUSI در بريتانيا به وال‌استريت ژورنال گفت: «تا زماني كه گروه‌هاي حامي ايران استقلال عملياتي خود را حفظ كنند، هيچ دولتي نمي‌تواند نفوذ ايران را تحت تاثير قرار بدهد.» مقامات امريكايي در اكتبر ۲۰۲۲، يعني هنگامي كه السوداني به عنوان چهره‌اي ناشناس به نخست‌وزيري رسيد، با خوش‌بيني محتاطانه‌اي كنش‌هايش را رصد مي‌كردند. او در مصاحبه‌اي با وال‌استريت ژورنال در ژانويه ۲۰۲۳ وقتي گفت كه معتقد است حضور نيروهاي امريكايي در عراق براي شكست داعش ضروري است، توجه رسانه‌ها را به خود جلب كرد؛ چرا كه موضعش در تضاد با رويكرد هيات هماهنگي شيعيان قرار داشت؛ همان‌هايي كه بستر را براي نخست‌وزيري‌اش هموار كردند. ماه گذشته، ماركو روبيو، وزير امور خارجه امريكا، با السوداني تماس تلفني برقرار كرد و بار ديگر بر خواست واشنگتن جهت خلع سلاح گروه‌هاي مقاومت عراق تاكيد كرد. السوداني اما پاسخ داد كه اين گروه‌ها اكنون يك نهاد امنيتي رسمي محسوب مي‌شوند و موظف به اجراي دستورات دولت هستند. اين يك سازوكار امنيتي است كه دستورات را اجرا مي‌كند و هيچ دخالتي در مواضع سياسي ندارد.
با اين حال به ادعاي وال استريت ژورنال و به نقل از تحليلگران عراقي، السوداني نتوانسته اعتماد گروه‌هاي نظامي عراقي را به‌طور كامل به دست آورد. هايدر الشاكري، پژوهشگر برنامه خاورميانه و شمال آفريقا در انديشكده چتم‌هاوس لندن، مي‌گويد: «اين گروه‌هاي مسلح همچنان نفوذ سياسي و اقتصادي دارند و دولت هنوز قادر نيست در مسيرشان محدوديتي تعريف كند چرا كه فعاليت‌شان رسمي و قانوني است.» تامر بدوي، تحليلگر موسسه RUSI، در اين رابطه ادعا كرد: «السوداني با حمايت ايران، اين گروه‌ها را قانع كرد تا حمله به نيروهاي امريكايي و ساير نيروهاي غربي را متوقف كنند.»در چنين شرايطي انتخابات سه‌شنبه 11 نوامبر، مساله تعيين رهبر بعدي عراق را حل نخواهد كرد. اين انتخابات كه ده‌ها حزب سياسي در آن مشاركت دارند، مذاكرات پشت‌پرده فشرده‌اي را درباره نخست‌وزيري كليد زده، منصبي كه طبق سيستم تقسيم قدرت عراق هميشه به يكي از اعضاي احزاب شيعه تعلق دارد. واشنگتن و تهران نيز هميشه در جريان اين گفت‌وگوها نقش دارند. بي‌دليل نيست كه لاوك غفوري، تحليلگر سياسي عراقي مي‌گويد: «ايران همواره فرآيند تعيين نخست‌وزير در عراق را به خوبي رصد مي‌كند.» السوداني اما حزب سياسي خود را راه‌اندازي كرده، اما واقعيت اين است كه با وضعيتي غيرمعمول مواجه است؛ حزبي كه هنوز بخشي از گروه بزرگ‌تر نوري مالكي است. تحليلگران مي‌گويند مالكي در تلاش است تا او را در موضع ضعف قرار بدهد. به گفته تحليلگران، السوداني بايد در پارلمان اكثريت كرسي‌ها را به دست آورد تا نشان بدهد نمي‌توان او را كنار گذاشت؛ كاري دشوار اما حياتي. السوداني درباره ائتلاف خود مي‌گويد: «اين يك اتحاد ملي بزرگ است. ما فرصت بزرگي داريم، به‌واسطه دستاوردهايي كه كسب كرده‌ايم.»
خبرنگار ارشد وال استريت ژورنال