مهاجرت معكوس ساكنان زواره از اصفهان
زندگي به چهار صفه‌ها بازگشت
سعيد مختاريان‌زواره
نهم آذر ماه هزار و سيصد و نود و هفت، ۱۱۸ كيلومتري شمال شرقي اصفهان در شهر تاريخي زواره حاشيه كويري مركزي، ميزبان دكتر پزشكيان، نايب‌رييس وقت مجلس شوراي اسلامي بود تا روبان مرمت خانه چهار صفه‌اي فراموش شده و در حال تخريب- محل تولد و كودكي شهيد سيد حسن مدرس از سادات طباطبايي زواره-را در بافت تاريخي شهر قيچي كند. اين خانه چهار صفه‌اي يكي از چند صد، چهار صفه تاريخي است كه بر اثر گذر زمان و تغيير الگوي زندگي، در معرض فراموشي، فرسودگي و تخريب قرار گرفته بود. آن زمان رييس‌جمهور فعلي و ديگراني، قرار گذاشتند تا بافت تاريخي و به ويژه خانه‌هاي چهار صفه‌اي زواره مرمت و احيا شود. گام‌هاي نخست كند برداشته شد، دوستداران ميراث گذشتگان ابتدا به معرفي بهتر و دقيق‌تر اين الگوي معماري تاريخي پرداختند؛ نمونه‌اي كه مي‌رفت با كلنگ برخي مالكان مدرن خواه يا بعضا مديران شهري توسعه‌گراي ناآشنا به كار به كلي از ميان برود، اما فعاليت و ساخت و ساز در محدوده ۳۶هكتار از بافت تاريخي نظم و نسخي نصف و نيمه يافت.در اين محدوده عمده اماكن تاريخي شهر مثل نخستين مسجد جامع چهار ايواني ايران، دومين منار كتيبه‌دار ايران، بازار و حسينيه‌هاي كوچك و بزرگ عهد صفوي و بيشتر خانه‌هاي چهار صفه‌اي قرار داشت.
توجه به تفاوت توسعه متوازن و نامتوازن
معرفي الگوي چهار صفه‌ها نزد مديران استاني و ملي راه را براي جذب رديف‌هاي استاني باز مي‌كرد هر چند محدود. به دليل تخريب‌هاي عمده خانه‌هاي چهار صفه‌اي، خيابان‌كشي‌هاي بي‌ضابطه از دهه‌هاي چهل، پنجاه و شصت اين خانه‌ها خود را به اشتباه به عنوان بنايي مزاحم و سد راه توسعه معرفي كرده بود كه در نخستين اقدام سعي شد تا مالكان و مسوولان ميراثي و غيرميراثي تفاوت توسعه متوازن و نامتوازن را دريابند. براي خيلي‌ها همچنان مزيت نسبي در توسعه با توجه به ظرفيت‌هاي بومي و خوشه‌هاي رقابتي امري ناملموس به نظر مي‌رسد، آنچنانكه در شهرستان اردستان خشك و بي‌آب به جاي توجه به اقتصاد گردشگري كوير و صنايع دستي، صنايع آب‌بري چون فولاد ايجاد و گسترش داده مي‌شود.اردستان و زواره صاحب كارخانه‌هاي فولاد، مقوا‌سازي و نيروگاه سيكل تركيبي است كه هر سه آب‌بر هستند. از بحث اصلي يعني احياي چهار صفه‌ها دور نشويم!
چهار صفه چيست؟
چهار صفه يا چفته به معني خميده يا طاقدار است كه پيشينه اين‌گونه معماري برمي‌گردد به سال‌هاي پيش از ورود اسلام به ايران، نمونه‌اي شبيه به آن در كاخ بيشابور در ابتداي دولت ساساني يا آتشكده نياسر از اواخر دولت اشكاني يا اوايل ساساني قابل رهگيري پژوهشي است. از استاد محمدتقي عابدزاده اهل زواره مرمتگر با دانش و قديمي كه مرمت چندين اثر ملي مثل مسجد جامع و منار را در كارنامه خود دارد در اين خصوص سوال مي‌كنم، مي‌گويد: مصالح به كار رفته در چهار صفه‌ها خشت و گل با پوشش بيروني كاهگل است و با ستون و ديوارهاي قطور، گرما و سرما را در فصول سرد و گرم سال؛ آن هم در حاشيه كوير مركزي با تابستان‌هاي داغ و آتشين و زمستان‌هاي سرد و بعضا يخبندان در خود حفظ مي‌كند. در تشريح اين سبك معماري يادآور مي‌شود:
سه گونه كلي شناسايي شده است، نخست طرح چهار صفه در اعيان و عرصه خانه بروز كرده و فضاي مركز روباز و فاقد سقف است؛ دسترسي به چهار اتاق در چهار گوشه ميان خانه از فضاي همين چهار صفه انجام مي‌شود.
گونه دوم چهار صفه تمام يا بخش اصلي عيان خانه است؛ سقف سرپوشيده و حياط در بيرون چهار صفه قرار دارد و گونه سوم؛ شامل دو دسته مي‌شود در اولي فضاي مركزي بزرگ‌تر، صفه‌ها عريض‌تر و اتاق‌ها تبديل به راهرو و فضاي ستون‌دار شده‌اند، اما در دسته دوم گونه سوم با تاكيد بر ساماندهي چهار صفه، الگوي چهار صفه باز شده و راهروهايي در گوشه‌هاي آن ايجاد شده است. الگوي عموم چهار صفه‌هاي زواره به شكل چهار راهرو به شكل به علاوه يا صليب در مركز خانه با چهار اتاق در چهار گوشه، با سقف چهار طاقي يا سربوني است. عابدزاده ادامه مي‌دهد: حياط هم با ايواني روبه‌روي دو اتاق و يكي از صفه‌ها قرار مي‌گيرد، راه ورود به خانه هم از طريق هشتي و دالان به حياط منتهي مي‌شود.
موانع قانوني و مقرراتي احياي بافت تاريخي و مرمت چهار صفه‌ها
تاكنون تمام ۳۶ هكتار بافت تاريخي به صورت پلاك به پلاك برداشت و نقشه‌هاي آن تهيه شد و با جلسات متعدد، طرح ويژه حفظ و احياي بافت تاريخي، مرداد امسال در شوراي عالي معماري و شهرسازي تصويب و ابلاغ شد تا با شرح وظايف تمام دستگاه‌هاي اجرايي، زيرساخت‌هاي تاسيساتي آب، برق، گاز و تلفن به‌طور اصولي و مورد نياز در معابر بهسازي شود. شهرداري هم با دريافت كمك‌هاي موردي از دستگاه‌هاي اجرايي غيرمرتبط و مرتبط به بازسازي بدنه و سطح معابر پرداخت.
بازگشت مالكان از شهرهاي ديگر - با ارزش يافتن چهار صفه‌ها شهروندان و مالكان كه از سال‌هاي دور و نزديك به تهران يا اصفهان مهاجرت كرده بودند با انگيزه شدند و در پي مرمت خانه‌هاي آباء و اجدادي خود افتادند. طرح تبديل اين مدل خانه‌ها به اقامتگاه سنتي و بوم‌گردي نيز اهميت موضوع را دو‌چندان كرد، تاكنون علاوه بر مرمت بيش از صد خانه چهار صفه‌اي تعدادي از آنها به محل اسكان و اقامت گردشگران و مسافران تبديل شده است.
موانع و مشكلات- تعيين تكليف مالكيت‌هاي دولتي در بافت تاريخي، همسان‌سازي طرح مرمت چهار صفه‌ها و منظر معابر و گذرگاه‌ها، هماهنگي بين دستگاه‌هاي اجرايي و تقويت مشاركت مالكان در مرمت خانه‌هاي خود موضوعاتي بود كه با ايجاد دفتر فراتسهيل‌گري بافت تاريخي در اين مدت مورد توجه مسوولان شهري و مردم قرار گرفت.
بازگشت به هويت گذشته در خانه‌هاي مرمت شده و زيبا- به ديدار احياگر خانه چهار صفه‌اي طلايي در محله حسن‌آباد زواره مي‌روم در عصرگاه نيمه آبان ماه. در ايوان گچ و كاهگل رو به حياط آجرفرش، نشسته و به منظره حوض كاشيكار، نخل و درخت انار به بار نشسته مي‌نگرد، هوا چون انارهاي باغات حاشيه شهر ملس است و نسيمي خنك پوست صورتم را نوازش مي‌دهد. پياله‌اي چاي خوشرنگ لاهيجان را در استكان كمر باريك قاجاري دستم مي‌دهد و مي‌گويد: شكر خدا با احياي بافت شكل و شمايل شهر به ويژه در محلات مركزي در حال تغيير است. سيد حسين، قند دشلمع در دهان مي‌گذارد، سر به سمت قوس ايوان مي‌چرخاند و با لبخند رضايت ادامه مي‌دهد: بيشترين داشته ما همين خشت و آجرهاي قديمي و همين ميراث آبا و اجداديمان است، كاش همگان قدرش را بدانند. سري به خانه در حال مرمت ابوالفضل عامري در جوار قلعه تاريخي عهد سلجوقي مركز اداري و نظامي حسن صباح مي‌زنم، در مراحل پاياني مرمت است، خانه‌اي بزرگ و چهار صفه‌اي كه از يك بيغوله به خانه‌اي زيبا و اعياني تبديل شده، حس رضايت سراپايم را مي‌گيرد. از مسير مبدا موزه، كوچه پير، سه راه حسن‌آباد تا دروازه بنجيره، كوچه‌هاي فرعي تا مسجد و پامنار، ابتدا همه زير ساخت‌هاي تاسيساتي اصلاح و بهسازي شده و كف گذرگاه‌ها هم در حال مرمت است. مادري مسن آرام عصازنان در حال عبور است، جوري كه بشنوم با لهجه غليظ زواره‌اي مي‌گويد: (خدا عمريشون بدد كي دارن مارو از اين خاك و خول و ديفال‌هاي خراب نجات ميدن). همزمان استاندار اصفهان كه مسووليت دبيرخانه شهرهاي تاريخي ايران را عهده‌دار است براي قرار گرفتن در جريان امور بازسازي به زواره كه مسووليت آموزش و ترويج شهرهاي تاريخي را دارد، سفر كرده است. جمالي‌نژاد از مجموعه اقدام انجام شده و در دست اجرا، ابراز رضايت مي‌كند و به شهردار زواره قول مساعدت بيشتر براي شتاب در كارها را مي‌دهد، دريافته است كه شهرستان اردستان با ۶۷اثر ثبت ملي، يك اثر ثبت جهاني، دو بافت تاريخي و ۷۸محوطه باستاني نيازمند توجه ملي است و در اين جغرافيا شهر زواره با آثار تاريخي بعضا منحصر‌به‌فرد و وجود ۴۰۰ خانه چهار صفه‌اي قابليت ثبت جهاني دارد. خورشيد كم‌كمك پشت كوه‌هاي كركس در غرب اردستان و زواره در حال غروب است به اميد صبحي نزديك و طلوع دوباره از كوير دق سرخ در شرق شهر تا شاهد تلاش شهروندان و‌مسوولان براي احياي يكي ديگر از شهرهاي تاريخي ايران باشد. اين روزها نويدبخش آينده پر اميد براي احياي كامل بافت تاريخي شهر است.