شبنم كهن‌چي
بحران اقتصادي اين روزها مهم‌ترين سوژه بحث در تمام سطوح جامعه است؛ از حاكميت تا صاحبان كسب و كارهاي كوچك و بزرگ، فروشگاه‌ها و من و شما. ما همه نگران تورم و كاهش قدرت خريد هستيم. لابه‌لاي اخبار روزانه، درباره برخورد خشونت‌آميز با دستفروش‌ها مي‌خوانيم، درباره خودكشي پدري كه از چرخاندن چرخه مالي خانواده ناتوان است، از كلاهبرداري‌هاي آنلاين و غيرآنلاين بزرگ و كوچك كه دودمان بسياري از خانواده‌ها را بر باد داده، از رشوه‌خواري، از سكته كردن صاحبان سهامي كه يك روز صبح بيدار شدند و ديده‌اند سرمايه‌شان بر باد رفته. ما امروز همه درگير مسائل مالي هستيم؛ وام‌ها، بازنشستگي، بيمه، بدهي. و شايد علاقه‌مند باشيم با رمزارزها و بيتكوين‌ها وارد بازارهاي جهاني ارز بشويم.
پول، مهم‌ترين عامل بقاي امروز است و عامل بسياري از بحران‌هاي اجتماعي و حتي سياسي؛ اما اين «پول» يا «مساله مالي» هنوز راه خود را به جهان داستان ما باز نكرده. چرا ژانر مالي يا «financial fiction» در ادبيات داستاني ايران هنوز به طور گسترده مورد توجه قرار نگرفته است. در حالي كه در ادبيات جهان به ويژه اروپا و امريكا، اين ژانر به‌ويژه پس از بحران‌هاي اقتصادي جهاني، رشد پيدا كرده است. نگاهي بيندازيم به ژانر مالي در ادبيات داستاني جهان شايد انگيزه و روزنه جديدي در جهان ادبيات داستاني ايران باز شود.
جهان داستاني ايران در مواجهه با بحران‌هاي اقتصادي
بحران‌هاي اقتصادي در ايران؛ تورم بالا، كاهش ارزش پول ملي و تحريم‌هاي بين‌المللي، حباب‌هاي طلا و... تاثيرات عميقي بر زندگي روزمره ما گذاشته است. حقيقت تلخي است كه وضعيت اقتصادي، سهم بزرگي در تعيين سبك زندگي ما دارد؛ پوشش، تحصيل، تغذيه، بهداشت و مسائل پزشكي، بنيان خانواده، رشد فردي و...
بسياري از نويسندگان ما از ديرباز از فقر نوشته‌اند و سايه سياهي كه بر زندگي شخصيت‌هاي داستاني مي‌اندازد. شاخص‌ترين‌شان شايد اشرف درويشيان است كه دنياي داستاني‌اش سراسر فقر و بيكاري و ناتواني و ناكامي است. اما فقط در آثار او نيست كه وضعيت اقتصادي، شالوده جهان داستاني است. غلامحسين ساعدي، احمد محمود، هوشنگ مرادي‌كرماني، محمود دولت‌آبادي، سيمين دانشور و... بنيان داستاني‌شان بر پايه اقتصاد فقير است. با اين حال در ادبيات داستاني معاصر، داستاني كه بتوان آن را در ژانر مالي دسته‌بندي كرد، پيدا نمي‌شود. به عبارتي داستان‌نويسان ما هيچ وقت از پول ننوشته‌اند و آن را ابزاري براي خلق ماجرا و داستان ندانسته‌اند. آنها به وضعيت اقتصادي اشاره دارند، اما تمركز اصلي بر بحران‌هاي فردي و اجتماعي است و تحليل مالي‌محور نيست.
اين در حالي است كه با توجه به شرايط اقتصادي كنوني، پرداختن به ژانر مالي در ادبيات داستاني ايران مي‌تواند به عنوان يك ابزار موثر براي تحليل و نقد وضعيت اقتصادي و اجتماعي كشور و سندي براي آيندگان عمل كند. اين ژانر مي‌تواند به‌ويژه براي نسل جوان كه با بحران‌هاي اقتصادي دست‌وپنجه نرم مي‌كنند، جذاب و قابل‌فهم باشد.
رمان مالي يا Financial Fiction، داستان‌هايي هستند كه محوريت آنها تحليل بحران‌هاي اقتصادي، پول و سرمايه و تاثير آنها بر زندگي شخصيت‌هاست. شكي نيست كه نويسندگان معاصر ايراني مي‌توانند با استفاده از المان‌هاي فرهنگي و اجتماعي ايران، ژانر مالي بومي را توسعه بدهند. اين آثار مي‌توانند به تحليل بحران‌هاي اقتصادي، فساد مالي، و تاثير آنها بر زندگي روزمره مردم بپردازند.
آنها مي‌توانند با همكاري با اقتصاددانان و تحليلگران، اطلاعات دقيق‌تري در مورد وضعيت اقتصادي كشور به دست آورند و آنها را در آثار خود منعكس كنند.
سايه پول بر داستان
شايد يكي از لذت‌هاي خواندن رمان‌هاي قرن نوزدهم اين باشد كه نويسندگان درباره پول آشكارا مي‌نويسند. براي مثال، آقاي بنت، پدرخوانده در غرور و تعصب كه سالانه 2 هزار پوند درآمد دارد، جزو ثروتمندترين اعضاي اشراف كوچك محسوب مي‌شود. با اين مبلغ، او مي‌تواند به راحتي يك خانه بزرگ را با تمامي خدمتكاران و كالسكه‌ها اداره كند. از سوي ديگر، او همانند آقاي دارسي نيست، كسي كه با درآمد سالانه 10 هزار پوند صاحب يك عمارت عظيم و زمينهاي همراه آن است.
اين توجه به پول زماني شدت يافت كه رمانتيسيسم در اواسط قرن نوزدهم جاي خود را به رئاليسم داد. در آرزوهاي بر باد رفته اثر بالزاك، سبك زندگي شخصيت‌ها در استان‌ها در تضاد با كلانشهر قرار مي‌گيرد و بالزاك تفاوت ريتم زندگي در آنگولم و پاريس، استانداردهاي متفاوت زندگي و برداشت‌هاي مختلف مردم از زندگي را به نمايش مي‌گذارد و وضعيت اقتصادي و نقش و تاثير آن در زندگي را نشان مي‌دهد.
اما پس از جنگ جهاني اول، نويسندگان شروع به استفاده از نوعي رمزگذاري كردند. به رمان «به خورشيد همچنان مي‌تابد» نگاه كنيد. ما مي‌دانيم كه برت اشلي، جيك بارنز و رابرت كوهن در همان محافل اجتماعي رفت و آمد مي‌كنند، اما اطلاعات كمي درباره وضعيت مالي نسبي آنها داريم. در يادداشتي در سرمايه در قرن بيست و يكم، اقتصاددان فرانسوي، توماس پيكتي، نظريه داده كه تورم شديد دوره پس از جنگ باعث شد نويسندگان ديگر از ذكر ارقام دلار در داستان‌هاي خود اجتناب كنند اما اين ابهام فزاينده فقط درباره ارقام نيست، بلكه درباره درك ما از آنچه براي شخصيت‌ها در خطر است و آينده آنها چه خواهد بود نيز هست. پول زمينهاي براي «خورشيد همچنان مي‌تابد» فراهم مي‌كند، اما جزييات دقيق درباره ميزان دارايي هر شخصيت كمرنگ است.
اين ابهام بعد از جنگ جهاني دوم به بخش پايدار و متداول ادبيات انگليسي‌زبان تبديل شد، زيرا رمان‌ها كيفيتي شديدا دروني پيدا كردند كه آنها را از دنياي پول و آداب و رسوم جدا مي‌كند. شايد اين نبود پول در اين دوره در داستان‌ها به اين دليل است كه داستان‌هايي كه نويسندگان ادبي مي‌خواهند روايت كنند اساسا داستان‌هاي طبقه بالاي متوسط و بالاشهري هستند.
به هر دليلي، نويسندگان داستان‌هاي ادبي به نظر مي‌رسد بسيار مايل به خلق درام‌هاي شايسته‌سالاري هستند: داستان‌هايي درباره آشفتگي دروني و عاطفي افراد بااستعداد كه فرض مي‌شود شايسته تمام موفقيت‌هاي كنوني يا آينده خود هستند.
ژانر مالي و ادبيات جهان
رمان مالي از دهه ۱۹۷۰ با آثار پل اردمن مانند The Billion Dollar Sure Thing شكل گرفت، در زماني كه بازارهاي مالي ناگهان ناپايدار شدند. اين رمان كه به فارسي ترجمه نشده يك رمان هيجان‌انگيز اقتصادي است كه در سال ۱۹۷۳ منتشر شد. اين كتاب به عنوان اولين تريلر مالي شناخته مي‌شود و داستاني درباره يك طرح مخفي امريكا براي تغييرات عمده در بازار پولي جهاني را روايت مي‌كند.
ژانر مالي در ادبيات داستاني به بررسي و روايت ابعاد اقتصادي، مالي و سرمايه‌داري در قالب داستان مي‌پردازد. اين ژانر به‌ويژه پس از بحران‌هاي اقتصادي جهاني، مورد توجه قرار گرفته و در آثار نويسندگان مختلف بازتاب يافته است. به نظر مي‌رسد در ادبيات جهان، رمان مالي امروزي با وحشت، فاشيسم و بحران‌هاي زيست‌محيطي تركيب شده است؛ جايي كه داستان‌ها هم قدرت اقتصادي و هم مخاطرات اجتماعي را بررسي مي‌كنند. اين ژانر نشان مي‌دهد چگونه اقتصاد و سرمايه‌داري جهاني نه‌تنها سود و ضرر بلكه قدرت و سلطه بر انسان‌ها و سياره را شكل مي‌دهد.
در ادبيات غربي، آثار برجسته‌اي در ژانر مالي وجود دارند كه به تحليل بحران‌هاي اقتصادي و تاثير آنها بر زندگي فردي و اجتماعي پرداخته‌اند. براي مثال، رمان «كوتاه بزرگ» (The Big Short) نوشته مايكل لوييس، به بحران مالي ۲۰۰۸ و نقش نهادهاي مالي در آن و بحران حباب مسكن مي‌پردازد. اين رمان، يكي از پرفروش‌ترين‌هاي نيويورك‌تايمز شناخته شده است؛ داستان معامله‌گراني كه تنها در دوره كوتاه، موقع بالا رفتن بهاي سهام و اوراق قرضه سرمايه‌گذاري مي‌كنند. اين گروه منفور معامله‌گران درازمدت هستند كه بازار را تا بالاترين حد آن سوق مي‌دهند و زمان روايت داستان بحران مالي سال 2008 امريكاست. مايكل لوييس با روايتي پر از خشم و شوخ طبعي اين روايت را نوشته است.
دو سال پيش نيز رمان ديگري به نام «رفتن به بي‌نهايت» از لوييس منتشر شد كه روايتي از زندگي سم بنكمن- فريد و صرافي رمزامرزي FTX بود. اين رمان در حالي نوشته شد كه FTX در حال فروپاشي بود و در روزي كه محاكمه بنكمن- فريد به اتهام كلاهبرداري و پولشويي آغاز شد، منتشر شد.
از جمله آثار شناخته شده در ژانر رمان مالي مي‌توان به رمان «آتش‌بازي خودخواه‌ها» نوشته تام وولف اشاره كرد كه با نقد جامعه مصرف‌گراي نيويورك و فساد مالي در آن، به عنوان يكي از آثار مهم در اين ژانر شناخته مي‌شود.
اين رمان در دهه ۱۹۸۰ در نيويورك روايت مي‌شود و داستان شرمن مك‌كوي، يك معامله‌گر موفق اوراق قرضه را دنبال مي‌كند. زندگي او پس از حادثه‌اي كه در برانكس رخ مي‌دهد و رسانه‌ها آن را به عنوان تصادف رانندگي با يك نوجوان سياه‌پوست گزارش مي‌كنند، دچار بحران مي‌شود. اين داستان به بررسي فساد مالي، تبعيض نژادي و تضاد طبقاتي در جامعه مي‌پردازد
رمان «اعتماد» نوشته هرنان دياز نيز با بررسي تاثير پول و قدرت بر روابط انساني، به عنوان يكي از آثار معاصر برجسته در اين ژانر مطرح است. اين رمان در چهار بخش مختلف روايت مي‌شود و داستان يك زوج ثروتمند را در دوران ركود بزرگ امريكا دنبال مي‌كند. از طريق روايت‌هاي مختلف، پيچيدگي‌هاي مالي و تاثير آنها بر روابط انساني بررسي مي‌شود. اين اثر به‌ويژه به تحليل نابرابري اقتصادي و تاثير آن بر هويت فردي مي‌پردازد.
الكساندر استاريت نيز رماني با نام « دريتُن و مك‌كنزي» نوشته كه داستان دو مشاور مديريت از دانشگاه آكسفورد است كه پس از بحران مالي ۲۰۰۸، يك استارتاپ انرژي تجديدپذير راه‌اندازي مي‌كنند. اين رمان به بررسي چالش‌هاي مالي، رقابت‌هاي سرمايه‌گذاري و تأثير بحران‌هاي اقتصادي بر روابط انساني مي‌پردازد.
يكي از تازه‌ترين رمان‌هاي منتشر شده نيز رمان «تئوري و عمل» نوشته ميشل د. كرتسر است كه سال گذشته منتشر شد و داستان زني را روايت مي‌كند كه در دهه ۱۹۸۰ در دانشگاه ملبورن در رشته ادبيات انگليسي تحصيل مي‌كند. اگرچه اين اثر به طور مستقيم به مسائل مالي نمي‌پردازد، اما با بررسي چالش‌هاي اقتصادي و اجتماعي در دوران ركود بزرگ، به تحليل تأثيرات آن بر زندگي فردي و اجتماعي مي‌پردازد.
و حالا ژانر مالي در ايران، ژانري نو با قابليت‌هاي فراوان است. درهايي كه هنوز باز نشده. جهاني كه هنوز ساخته نشده و نوآوري‌هايي كه هنوز متولد نشده است. به ياد داشته باشيم پول را نمي‌توان از متن حذف كرد، فقط مي‌توان آن را سركوب كرد. درحالي كه وضعيت مالي، امروز سهم بسزايي در شكل دادن به زندگي ما دارد.