يكصد سند تاريخي
كتاب «يكصد سند تاريخي»، نهمين كتاب اسناد سياسي به قلم و تحقيق ابراهيم صفايي است كه توسط انتشارات انجمن تاريخ چاپ و منتشر شده است. ابراهيم صفايي، مدير انجمن تاريخ، در «ديباچه» اين كتاب در سال ۱۳۵۲ خورشيدي نوشته است:
«در اين سخن جاي ترديد نيست كه تنظيم يك تاريخ صحيح و مستند نياز به آن دارد كه اسناد معتبر تاريخي منتشر شود و در دسترس تاريخ‌نگاران قرار گيرد، از اين رو مي‌بينيم برخي كشورها كه تاريخ را به گونه يك كار دقيق علمي و پژوهشي مي‌نگرند هر سي سال يك‌بار اسناد سياسي خود را منتشر مي‌كنند و در دسترس پژوهندگان تاريخ قرار مي‌دهند. در كشور ما اين كار انجام نشده و هنوز هم عملا سازماني براي صورت يافتن اين امر مهم وجود ندارد. من از ساليان پيش كه بي‌پايگي بسياري از مندرجات كتب مربوط به تاريخ دوران قاجاريه و عصر مشروطه را دريافتم و بيشتر نوشته‌هاي اين گونه كتب را آكنده از تملقات بيجا و شايعات ناروا و آميخته با غرض و دور از روش تحقيقي ديدم بر آن شدم كه در انتشار اسناد تاريخي و سياسي اين دوران كوشش كنم تا زمينه مطمئن براي تنظيم يك تاريخ مستند و معتبر فراهم گردد. من اين خدمت را هدف كارهاي پژوهشي خود قرار دادم و با شوق سرشار، جويان و پويان در اين راه گام نهادم و سال‌ها در جست‌وجوي اسناد سياسي و تاريخي به كتابفروشي‌ها، فروشندگان خطوط قديمي، مغازه‌هاي عتيقه‌‌فروشي و به خانواده‌ها و افرادي كه احتمال مي‌دادم سندي دراختيار داشته باشند در طهران و شهرستان‌ها مراجعه نمودم و پس از گردآوري اسناد تدريجا به بررسي و تنظيم آنها پرداختم و از هفت سال پيش به اين سو هشت جلد كتاب محتوي اسناد تاريخي با هزينه شخصي خود منتشر ساختم. انتشار كتب اسناد در ايران كاري بود كه من آغاز كردم، مندرجات اين كتب بسياري از حقايق تاريخي دوران قاجاريه و عصر مشروطه را روشن ساخت و نه تنها از چهره تاريخ سياسي بلكه از چهره تاريخ اجتماعي آن عصر نيز پرده ابهام را به يك‌سو زد و خوشامدگويي‌هاي نابجا و شايعات بي‌اساس را كه در كتب تاريخي به عنوان واقعيت ثبت شده بود از ارزش و اعتبار بينداخت و نكته‌هاي مهم و ناگفته تاريخ عبرت‌آميز گذشته را مطرح ساخت. كتب هشتگانه ياد شده از لحاظ ارزش و اهميت اسناد به زودي در شمار مآخذ معتبر تحقيق درآمد و مورد استناد پژوهندگان ايراني و غيرايراني كه (در رشته تاريخ قاجاريه كار مي‌كنند) قرار گرفت و نيز زمينه مقايسه همه‌جانبه‌اي بين گذشته و حال به دست داد و دورنماي گذشته تاريك و نابسامان كشور را براي جوانان ترسيم نمود. با آنكه كار من، كاري تحقيقي و خدمت به تاريخ كشور مي‌باشد، در اين راه تنها پيش رفتم و خسارت و رنج بسيار ديدم و در اين ميان كساني كه از انتشار اين اسناد خشنود نبودند برايم دشواري‌هايي ايجاد كردند و زحماتي فراهم ساختند و حتي آنان كه در مراكز تحقيقي نشسته و بايد كار مرا ترويج كنند، به تحريك بد انديشان، موانعي در كارم پديد آوردند، با اين حال من از پاي ننشستم و اينك به ياري خدا نهمين كتاب اسناد سياسي را انتشار مي‌دهم. در اين كتاب يكصد سند عرضه شده است و در اين اسناد مطالب مهم و پر ارج (درباره وقايع چند سال آخر سلطنت فتحعليشاه، پادشاهي عليشاه ظل‌السلطان، چگونگي به سلطنت رسيدن محمد شاه، سه بار اردوكشي بيهوده به هرات، معاهده زيانخيز پاريس، اسرار بركناري ميرزا آقاخان اعتماد الدوله، اختلاف مرزي و مناسبات سياسي با روس و انگليس و عثماني، سازمان لشكري و كشوري ايران و صدها مطلب ديگر) از گذشته تاريخ ايران به نظر مي‌رسد و نيز چهره معدودي از بزرگان لايق و خدمتگزار و مردم‌انديش و همچنين رخسار بسياري از رجال نالايق و زبون و آزمند و خودانديش از ميان سطور اين اسناد شناخته مي‌شود.
اين اسناد نه تنها روشنگر نيم قرن تاريخ سياسي ايران مي‌باشد، بلكه آيينه‌اي است كه تاريخ اجتماعي و اقتصادي و زندگي رنج‌آور توده‌هاي مردم و آداب و رسوم ملي و خلقيات قومي نياكان ما در آن جلوه‌گر است و ما از مطالعه اين اسناد به طرز فكر و انديشه و چگونگي شرايط سخت زندگي مردم آن زمان آشنا مي‌شويم و دشواري‌هاي گوناگون آنان را درك مي‌كنيم و مقدورات اندك و محظورات فراوان گذشتگان را درمي‌يابيم. اصول اين اسناد متعلق به وزارت خارجه مي‌باشد و شايسته يادآوري است كه بيش از يكصد و پنجاه جلد كتاب بزرگ اسناد در زمان ناصرالدين شاه از مكاتبات درباري و ديواني به دستور آن پادشاه گردآوري گرديده و در كتابخانه اندرون سلطنتي نگاهداري مي‌شده و در سال دوم تاجگذاري سلطان احمدشاه كتب مزبور به وزارت امور خارجه انتقال يافته است. يكصد سند تاريخي كه در اين كتاب عرضه مي‌گردد پس از شش ماه مطالعه از روي كتب ياد شده تهيه گرديده و چند ماه هم براي تنظيم و نوشتن حواشي و توضيحات بايسته صرف وقت شده و اينك به صورت كتابي درآمده است... .»
همچنين، ابراهيم صفايي در صفحه آخر اين كتاب، به معرفي عنوان تاليف و تحقيق كتاب‌هاي چاپ شده خود پرداخته كه بدين شرح است: «۱- اسناد سياسي دوران قاجاريه ۲ـ گزارش‌هاي سياسي علاء‌الملك ۳ـ اسناد مشروطه (گزارش‌هاي وكيل‌الدوله) ۴ـ اسناد نويافته ۵ـ نامه‌هاي تاريخي ۶ـ برگ‌هاي تاريخ ۷ـ اسناد برگزيده ۸ـ پنجاه نامه تاريخي ۹ـ يكصد سند تاريخي.»
در عين حال، روزنامه اعتماد نيز در ۴ خرداد ۱۴۰۴ و در ستون كتابشناسي خود، به معرفي كتاب «آيينه تاريخ» ابراهيم صفايي پرداخته كه احتمالا دهمين عنوان كتاب وي است كه در سال ۱۳۵۳و از سوي انتشارات اداره كل نگارش وزارت فرهنگ و هنر چاپ و منتشر شده است.
منابع: كتابخانه‌هاي شماره يك
و ايرانشناسي مجلس