يك سال در قشون فرانسه
اشاره ـ كتاب چاپ سربي «يكسال در قشون فرانسه»، به قلم عباس ميرزا در سال ۱۳۲۸ق. (۱۹۰۹م.) و در زمان حكومت احمدشاه قاجار، توسط مطبعه شاهنشاهي عبدالله قاجار، چاپ و منتشر شده است. اين كتاب نفيس، شرح سفر شخصيتي جوان است كه براي آموزش نظامي در قشون فرانسه رفته كه البته نبايد با نام معروف «عباس ميرزا؛ وليعهد ايران» در زمان حكومت فتحعلي‌شاه قاجار اشتباه گرفته شود. بخش‌هايي از آغاز و پايان اين كتاب بدين شرح است:
چون در اين عصر معارف كه آفاق جهان را اشعه انوار خيرگي بخش علم و ترقي از هر كران احاطه نموده و اين گوهر گرانبهاي سعادت و يگانه وسيله نيكبختي هر ملت بحكم مقتضيات زمان و تكميل احتياجات بشري قهرا از مملكتي بمملكتي هميشه در سير و سفر است تا اهل عالم همه در خط واحد تربيت و تمدن داخل شده... لهذا از اين نصيبه عظمي كه بايستي خيلي پيش از اينها قسمتي بوطن عزيز ما ايران رسيده باشد اخيرا بهمم عاليه اولياي امور و مجاهدت جوانان... غيور دوره ايران پاي بدايره تجدد گذاشته و قامتي در اين عرصه افراشته است اميدواريم با خواست خداوندي و حسن‌نيت اعليحضرت پادشاه جوانبخت مشروطه‌خواه سلطان احمدشاه لازالت ايام دولته و سلطنته و مساعي‌جميله كارفرمايان و كاركنان مملكت اصلاح نواقص ماضيه و اكمال ضروريات وطن در آتيه بشود و ايران عظمت و استقلال قديمه گم‌گشته خود را استقبال كند و بيايد از آنجا كه بمناسبت موقع بر هر فردي از فرزندان ايران فرض همت و قرض ذمت است كه... بهراندازه كه داند و تواند خدمتي بملك و ملت تقديم سازد بناء عليه اين فدوي وطن‌پرست مختصري از ترتيبات قشوني فرانسه و مانورهاي نظامي آن دولت كه خود بشخصه در جز اردوها بسمت صاحبمنصبي حاضر بوده و براي‌العين مشاهده نموده‌ام به‌طور يادداشت بقلم آورده اينك كه بوطن مالوف معاودت كرده‌ام و مقام منيع رياست كليه قشون ايران و مسند عالي وزارت جليله جنگ به وجود مسعود محترم حضرت مستطاب اجل امجد اشرف اكرم آقاي سپهداراعظم دامت‌شوكته افتخار دارد يادداشت مذكور را بنام نامي آن يگانه دستور معظم موشح و تقديم حضور مبارشكان نمودم... قسمت اول (در تشكيلات اردوهاي دولت فرانسه)- پس از آنكه در مدرسه معروف (ساندهوُست)... انگليس تحصيل فنون نظامي را تكميل نمودم مصمم شدم كه معلومات را با عمليات توام نموده در معاودت بمملكت ايران باينواسطه تقديم خدمتي بوطن عزيز كرده باشم كه احتياجات امروزي اين آب و خاك خاصه از حيث ترتيبات قشوني زيادتر از آنست كه در اينمختصر [در اين مختصر] گنجايش داشته باشد بعلاوه بر احدي هم اين كيفيت مجهول نيست نظر باين مقصود در بيستم ماه اكتوبر سنه ۱۹۰۸[۱۳۲۷ق.] در فرانسه از وزارت جنگ دولت مشاراليه تحصيل اجازه نموده بسمت نايبي داخل در قشون فرانسه شدم و ميل من اين بود كه در يكي از افواج كوهستاني مستخدم باشم و ترتيب جنگهاي كوهستاني و حركات توپها را در كوهها براي‌العين مشاهده نمايم بنابراين در جزو چهاردهم با طاليان شاسور كه در [شهر] (گرونوبل) ... ساخلو داشت خدمت براي من معين شد... اين نخستين دفعه بود كه بالون موسوم به (دريژابل) در مانورهاي بزرگ استعمال والحق والانصاف در ظرف اين چند روز بالون در تحصيل معلومات و بعقب خط حركات از تفتيش نقاط و شناساندن مواقع دشمن و امثال آن خدمات مهم و شايان باردو [به اردو] نمود... بالون (دريژابل)... دراين چندسال اخير ترقيات شايان نمود و در اردوها خدمات نمايان مي‌تواند برعهده بگيرد اما مع‌التاسف هنوز نتوانسته مالك آن قوت و قدرت بشود كه با تموجات هوايي مقاومت و مدافعه را مقتدر باشد كه باينواسطه تاكنون غالبا (بالون) (دريژابل) تلف شده و در اينجا هم متاسفانه مينويسم كه (درژابل رپوپليك) DIRIGEABLE REPUBLIQUE... از سوءاتفاق يك قسمت از پرده‌هاي آنكه بمثابه پر و بال بالون مزبور بود در جو هوا پاره شده اختيار از دست راكبين بدر رفت و بالون از يك مقداري ارتفاع بر زمين خورد و چهار صاحبمنصب كه در آن نشسته بودند خورد شدند و جان گرامي را در راه وطن و ملت برايگان دادند اگرچه وقوع اين حادثه غيرمترقبه بر تمام اهل نظام خصوصا و ملت فرانسه عموما بسي ناگوار و مايه تاثر و تاسف آمد ولي براي افراد قشون يك ملت وطن‌دوست و مملكت‌پرست هيچ‌وقت امثال اين قضايا قابل اهميت نبوده و نيست چراكه مي‌بينم با اين صدمات و سوانح طاقت‌فرسا باز (دريژابل)هاست كه به هوا ميرود و خدمات عمده است كه باردوها مي‌كنند البته يكروزي هم خواهد رسيد كه بقوت بازوي علم اين صنعت را تا اندازه تكميل نمايند كه هميشه عنان آن را در قبضه اقتدار خود داشته باشند و در سايه دانايي برفع اين نواقص توانايي كامل حاصل نمايند تا مرهونيت وقت اكمال نقصانهاي ما ايرانيان را نيز چه وقت برعهده گرفته باشد و در چه ساعت سعادتي بهمم عاليه اولياي امور و مساعي جوانان دانشمند غيور از حضيض مذلت و پستي باوج عزت و هستي ارتقا جوئيم و راه شرف و افتخار ابدي همي پوئيم... (عباس ميرزا)
منبع: مجموعه اسناد كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران