پيشينه و شخصيت شادروان دكتر مصدق
ضياء مصباح
به مناسبت هفتاد و دومين سالگرد 28 امرداد
تاملي در تحولات اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي ايران از سال 1320 تا 1332 مي‌تواند زوايا و ابعاد گوناگون انديشه‌ها و دلايل عملكرد اين رهبر ملي را كه نهايتا منجر به كودتاي ننگيني عليه دولت ملي شادروان دكتر محمد مصدق شد، روشن‌تر سازد. درباره حوادث و مسائل سياسي ايران بعد از شهريور 20- نهضت ملي شدن صنعت نفت، حكومت ملي پيشواي بزرگ ملت ايران و واقعه 28 مرداد و پيامدهاي آن صاحب‌نظران و آگاهان و حتي آنان كه در صحنه حضور داشته‌اند، با كوشش خستگي‌ناپذير و قابل تقديس، كتاب‌ها و نشريات زيادي منتشر كرده و اطلاعات، اسناد و مدارك بسياري جهت آگاهي جامعه بالاخص نسل جوان و ضبط در تاريخ در دسترس همگان قرار داده‌اند. اكنون نيز انعكاس چنين مطالبي مي‌تواند قشرهاي مختلف گرفتار معاش جامعه رو به تحول و جوان را با تاريخ معاصر كشورمان آشنا ساخته و آگاهي عمومي را در ارتباط با مسائل اجتماعي و نهايتا نحوه برون‌رفت از شرايط فعلي را نيز نشان دهد. سال‌هاي 1320 الي 32 يك دوره مشخص و بسيار مهم در تاريخ معاصر ايران است، هر چند كه به هم ريختگي و تا حدودي هرج و مرج در همه شوون سياسي و اجتماعي آن دوران به چشم مي‌خورد و نابساماني وضع اقتصادي و به خصوص اشغال كشور توسط ارتش‌هاي بيگانه و پيامدهاي آن، همه امور كشور را تحت تاثير خود قرار داده بود. در بستر اين حركات نامنظم و آشفتگي‌ها، يك جريان اصيل اجتماعي و تاريخي به تدريج در مسير اصلي خود پديدار شد و براي اولين‌بار در تاريخ ايران- يك نمونه عملي و واقعي از روش دموكراسي را در قالب حكومت نمونه و ماندگار دكتر مصدق ارايه داد و مي‌توان گفت پيدايش اين جريان اصيل اجتماعي و تاريخي بعد از سقوط استبداد رضا شاه، در واقع تجديد حيات مشروطيت ايران بود.
دكتر مصدق در جريان يك مبارزه فشرده براي ملي كردن صنعت نفت در سراسر كشور با همراهي و همگامي توده مردم به حكومت رسيد و هدف اصلي او در قبول پست نخست‌وزيري اجراي اصل ملي كردن صنعت نفت و قطع نفوذ اجانب بود و بر پايه آنچه قبلا گفته و عمل كرده بود، مي‌خواست با آن آرمان‌هاي نهضت مشروطيت ايران يعني دموكراسي و حكومت مردم بر مردم را نيز تحقق بخشد و اين آرمان، مجموع افكار و عقايد او را شكل مي‌داد و بر كليه اعمال او حكومت مي‌كرد. شخصيت اوليه دكتر محمد مصدق در جريان انقلاب مشروطيت شكل گرفت و در طول مبارزات پنجاه ساله خود در اين راه استوار شد و هيچ‌گاه تحت هيچ شرايطي منحرف نشد و همين امر او را به عنوان يك شخصيت بارز در تاريخ ايران شاخص كرد. كسان بسياري از طرفداران او درباره بعضي اقدامات يا خودداري وي از بعضي عمليات خرده گرفته‌اند و معتقدند كه با بعضي از كارها مي‌توانست مانع سقوط حكومت خود شود، در حالي كه توجه نداشته‌اند كه دكتر مصدق نمي‌توانست براي ادامه قدرت حكومت به هر عملي دست زند. او در محدوده اعتقادات خود عمل مي‌كرد و اين اعتقادات بر رعايت اصول حكومت مشروطه يعني احترام به آزادي‌ها و حقوق مردم استوار و مبتني بر مقررات قانون بود. اگر حكومت مصدق بر اثر كودتا ساقط شد شخصيت او و هدف‌هاي والاي او با كودتا ساقط نشد و هيچ‌گاه از ميان نرفت. ظهور شخصيتي همچون مصدق در اين دوران بعد از كودتاي 1299، پويايي جريانات سياسي ايران را نشان مي‌دهد. بعضي از كساني كه از دكتر مصدق حمايت كرده‌اند بيشتر نظر به مبارزات ضد استعماري او دارند، آنان وي را مظهر استقلال كشور و رهبر مبارزه براي قطع نفوذ اجانب تلقي مي‌كنند و بيشتر يا منحصرا از اين زاويه به مبارزات 50 ساله او مي‌نگرند. گروهي ديگر به شخصيت فردي و اجتماعي او توجه كرده، صداقت در گفتار، اعمال و عدم انحراف در مبارزات سياسي - اجتماعي در طول 50 سال فعاليت مخصوصا 12 ساله بين سنوات 20 تا 32 را ستوده و معتقدند كه اين عملكرد جذابيت خاصي به او بخشيده و او را در ميان شخصيت‌هاي سياسي ايران و جهان به نحو بارزي ممتاز كرده است. بايد گفت هر دو گروه توجه خاصي نسبت به بعد ديگر شخصيت اين رادمرد نشان نداده‌اند كه آن اعتقاد راسخ به مشروطيت ايران و تحقق حقوق و آزادي‌هاي ملت بر مبناي قانون منبعث از اراده مردم بود. او به‌طور بنيادي به دموكراسي و حكومت ملت اعتقاد داشت، تمامي فعاليت‌ها و مرارت‌هاي وي در طول مبارزات طولاني او در جهت تحقق اين امر بود، رهبري مبارزات ضد استعماري و كوشش براي قطع نفوذ بيگانگان و ايادي داخلي آنها و تامين استقلال كشور و جلوگيري از حكومت فردي، يكي از جنبه‌هاي اساسي اين اعتقاد بود و تقواي سياسي او اصالت مصدق را در راهي كه انتخاب كرده بود به اثبات مي‌رساند .بنابراين تحليل شخصيت واقعي اين رهبر آزاده با شناخت هر سه بعد از شخصيت وي ميسر خواهد بود و اين سه جنبه همان است كه در دوران بعد از سال 32 مكتب مصدق ناميده مي‌شود.كساني كه در تجزيه و تحليل تاريخ معاصر ايران يا در مبارزات نهضت مقاومت ملي بعد يا قبل از سال 32 جنبه‌هاي شخصيت دكتر محمد مصدق را مورد نظر قرار مي‌دهند در واقع نهضت ملي ايران را فقط در يك بعد آن مطرح كرده و قبول دارند ...
در هر حال اعتقاد به دموكراسي و حقوق ملت به ترتيبي كه در انقلاب مشروطيت تدوين شد، نمي‌تواند از مجموعه شخصيت دكتر و مكتب او تفكيك شود در واقع نهضت ملي از نظر تاريخي دنباله نهضت مشروطيت محسوب مي‌شود، تاييد مبارزات دكتر مصدق بدون توجه يا قبول اين بعد از اعتقادات و منش او قضاوتي نادرست نسبت به تاريخ مبارزات نهضت ملي ايران است.
اين بزرگمرد با اتكا به افكار عمومي و بدون آنكه هيچ قدرت سازماني در پشت سر او باشد با استفاده از شرايط سياسي بين‌المللي كه بر اثر تضادهاي ابرقدرت‌ها و كشورهاي بزرگ به وجود آمده بود، در برابر حيرت و تعجب ناظران سياسي آگاه، مقام نخست‌وزيري را پذيرفت و به مقابله با يكي از قدرتمند‌ترين كشورهاي صنعتي جهان رفت.
او به وضع نيروها و موقعيت شكننده خود آگاهي داشت و مراقب بود كه در تشكيل هيات دولت جبهه جديدي در برابر او گشوده نشود تا در اقدامات اوليه خود كاملا موفق شود تا زمان مناسب كه امكان اجراي ساير برنامه‌هاي مترقي فراهم شود . بايد گفت خط‌مشي كلي و اقدامات اساسي دكتر و ساير رهبران نهضت ملي - روش آنها در برخورد با سياست‌هاي خارجي و اداره كشور و تدابير آنها در مواجهه با رويدادها در همه موارد نه بر پايه احساسات بل بر اساس تجزيه و تحليلي تاريخي و ارزيابي منطقي با توجه به شرايط روز و كليه امكاناتي كه در جهات مختلف در اختيار دولت ملي قرار داشت - بود. تاريخ معاصر ايران نشان داده كه هر زمان حكومت براي ايجاد تشكيلات سياسي اقدام كرده چنين سازمان‌هايي به علت هجوم گروه‌هاي سودجو با يك رشد و توسعه ظاهري و موقت همراه شده و بر اثر عدم استقبال افراد معتقد و با ايمان برخلاف ظاهر قدرتمند و پر زرق و برق از درون تهي شده و به محض پايان يافتن موقعيت حكومت يا مواجه شدن با خطر از ميان رفته است.طبيعت كار تشكيلاتي در فعاليت‌هاي حزبي و سازمان‌هاي سياسي علاقه خاص و صرف وقت و كار زيادي را ايجاب مي‌كند و علاوه بر آن در بعضي موارد اختلاف سليقه حتي در امور جزيي و كم اهميت پديدار و در همه قضايا عدم گذشت و نداشتن انعطاف در تصميم‌گيري‌ها و تضاد شخصيتي افراد با جاه‌طلبي‌ها و تحمل نكردن شخصيت‌ها و ارزش ديگران به صورت عوامل مخفي، سازمان‌هاي اجتماعي و سياسي ما را در تاريخ يكصد و ده ساله اخير «بعد از مشروطيت» مخصوصا از كودتاي 1299 به بعد تحت تاثير قرار داده كه نتيجه آثار روش سركوب حكومت‌هاي خودكامه استبدادي در دوران تاريخ طولاني ميهن ما به شمار مي‌رود. انوار كوتاهي كه از روزنه‌هاي باريك در دوران آزادي ايران در يكصد سال اخير هر چند يك‌بار تابيدن گرفته - به علت عدم تداوم و پيوستگي آن كافي براي زدودن همه اين آثار ناگوار نبوده، همچنانكه امروز نيز بعضي از صاحب‌نظران قضاوت‌هاي غيرعادلانه‌اي در مورد عملكرد شادروان محمد مصدق مي‌فرمايند.اميد اينكه تجربيات نسل‌ها در پهنه تحولات اجتماعي بسيار سريع و شگرف كشورمان - آمادگي لازم را براي كار دسته جمعي در سازمان‌هاي اجتماعي رو به توسعه با همه مقاومت، تهديد و تحديدات فراهم سازد تا - نابساماني‌ها خاتمه يافته و پيشرفت همه‌جانبه كه حافظ منافع ملي به مفهوم واقعي است، فراهم شود.