برگ برنده اردوغان
رييس‌جمهوري تركيه چرا براي مصالحه با كردها خيز برداشته است؟
اردوغان مي‌داند زمان آن فرا رسيده كه جايگاه خود را به عنوان رييس‌جمهور تثبيت كند
الچين پويرازلار
رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه، بزرگ‌ترين قمار سياسي حيات سياسي خود را براي حفظ جايگاهش در قدرت انجام مي‌دهد؛ آن‌هم در‌حالي‌كه افكار عمومي -حتي در پايگاه‌هاي سنتي و محافظه‌كار- به شدت عليه او تغيير جهت داده است. حال در ميان ناظران و تحليلگران اين سوال برجسته شده است، هدف اردوغان چيست؟ گروهي از كارشناسان در پاسخ مي‌گويند، هدف رهبر تركيه جذب اقليت بزرگ كردها از طريق پايان دادن به يكي از پيچيده‌ترين و ريشه‌دارترين منازعات سياسي و نظامي تركيه است؛ نزاعي كه در طول چهار دهه، حدود ۴۰ هزار كشته برجاي گذاشته و زخم‌هاي عميقي بر پيكره حيات اجتماعي كشور وارد كرده است.
بازي سياسي اردوغان!
دومين سوالي كه در كانون توجه‌ها قرار گرفته، آن است كه اردوغان براي تحقق اين هدف چه اهرمي دارد و چه گام‌هايي برمي‌دارد؟ در پاسخ برخي ناظران بر اين باورند كه، فراهم كردن جايگاهي در سياست تركيه براي عبدالله اوجالان، رهبر محبوس حزب غيرقانوني كارگران كردستان (پ.ك.ك) -سازماني كه مدت‌هاست ازسوي آنكارا، ايالات‌متحده و اتحاديه اروپا در فهرست گروه‌هاي تروريستي قرار دارد- يكي از اهداف رييس‌جمهوري تركيه است. حال اگر اردوغان به چنين گزاره‌اي بينديشد، نشانه‌اي آشكار از افول شديد موقعيت سياسي‌اش است؛ اما اين رهبر پوپوليست به خوبي مي‌داند كه اكنون زمان آن فرا رسيده كه جايگاه خود به عنوان رييس‌جمهور -و شايد رهبري مادام‌العمر- را تثبيت كند وگرنه خطر حذف كامل از صحنه سياست را بايد بپذيرد. اردوغان از زمان شكست‌هاي سنگيني كه در انتخابات شهرداري‌هاي سال ۲۰۲۴ ازسوي اپوزيسيون سكولار متحمل شد -به‌ويژه در پايگاه‌هاي سنتي محافظه‌كار-بيش از هر زمان ديگر به سوي اقتدارگرايي كامل پيش رفته است. شهردار استانبول، اكرم امام‌اوغلو، روانه زندان شده و نيروهاي امنيتي عمليات گسترده‌اي در سراسر كشور براي بازداشت شهرداران اپوزيسيون به راه انداخته‌اند. از همين رو بسياري از متحداني كه در گذشته اردوغان را در مسير قدرت همراهي مي‌كردند، اكنون از او روي‌گردان شده‌اند.
تركش‌هاي پروژه پرحاشيه
گرچه نياز به آراي مثبت پايگاه حمايتي تازه، انگيزه اردوغان براي چرخش به سوي كردها را توضيح داده و تبيين مي‌كند، اما اين حركتي پرريسك است و تضميني براي موفقيت آن وجود ندارد. افكار عمومي غالب در تركيه نسبت به پ.ك.ك بسيار محتاط و بدبين است و خود كردها نيز اعتماد چنداني به نهادهاي حكومتي تركيه ندارند. بنابراين، چنين توافقي به‌هيچ‌وجه به‌آساني قابل اجرا و پذيرش نيست.براساس گزارش‌ها، نخستين گام در اين مسير روز جمعه با تحويل بخشي از سلاح‌هاي پ.ك.ك در شمال عراق برداشته شد؛ كردهاي عضو حزب كارگران كردستان در منطقه كردنشين سليمانيه سلاح‌هاي خود را تحويل دادند. از طرفي ديگر درحالي كه اردوغان به‌طور علني از پروژه «تركيه عاري از ترور» براي آشتي با كردها دفاع مي‌كند، همزمان نشان داده كه به‌خوبي از خطرات آن آگاه است. او اذعان كرده كه اين پروژه با «اقدامات خرابكارانه» در درون كشور و حتي در درون صفوف پ.ك.ك مواجه خواهد شد. در همين راستا اردوغان كه از واكنش‌هاي منفي احتمالي به توافق با پ.ك.ك آگاه است، در سخنراني اخير خود در پارلمان تلاش كرد از پيش، هرگونه حمله سياسي را خنثي كند؛ حملات چهره‌هايي كه ممكن است مدعي شوند چنين توافقي توهيني به جان‌باختگان يا جانبازان اين درگيري‌ها خواهد بود.او گفت: «در تلاش براي ساختن تركيه‌اي عاري از ترور، هرگز گامي برداشته نمي‌شود كه ياد شهيدان‌مان را خدشه‌دار كرده يا روح آنها را آزرده سازد. با الهام از ارزش‌هايي كه شهيدان‌مان جان خود را براي آنها فدا كردند، كشور را از فاجعه‌اي نيم‌قرنه نجات مي‌دهيم و اين زنجير خونين را به كلي از پيكر ميهن‌مان برمي‌داريم.»
گذار از فاز مسلحانه؛ ترفند يا حقيقت؟
عبدالله اوجالان، رهبر زنداني پ.ك.ك، نيز روز چهارشنبه در نخستين پيام ويديويي خود از سال ۱۹۹۹ تاكنون، اعلام كرد كه جنبش پ.ك.ك و هدف ديرينه‌اش براي تشكيل كشور مستقل كردي به پايان رسيده است، چراكه به گفته او «به رسميت شناخته شدن موجوديت كردها» -هدف اصلي- محقق شده است. او گفت: «موجوديت كردها به رسميت شناخته شده و بنابراين هدف اصلي به دست آمده است. از اين منظر، آن مرحله [مبارزه مسلحانه] اكنون منسوخ شده است... اين يك گذار داوطلبانه است؛ گذار از مرحله مبارزه مسلحانه به مرحله سياست دموكراتيك و حقوقي. اين يك شكست نيست، بلكه بايد به عنوان يك دستاورد تاريخي تلقي شود.» هيچ مساله‌اي در سياست تركيه به اندازه مناقشه كردها تلخ و پرتنش نيست. برخي كردها خود را «بزرگ‌ترين ملت بدون كشور» در جهان مي‌دانند؛
ميليون‌ها كرد در كشورهاي همسايه مانند عراق و سوريه زندگي مي‌كنند و در تركيه نيز حدود ۱۵ تا ۲۰درصد جمعيت اين كشور را تشكيل مي‌دهند.بسياري از كردها مي‌گويند كه از زمان تاسيس جمهوري تركيه (بيش از يك قرن پيش) حقوق اوليه‌شان ناديده گرفته شده و همواره با سركوب روبه‌رو بوده‌اند. در مقابل، بسياري از ترك‌ها، پ.ك.ك را كه سال‌ها عليه دولت مركزي جنگيده، يك گروه تروريستي مي‌دانند و اوجالان -كه تمام قرن ۲۱ را در زنداني در يك جزيره سپري كرده- را قاتل مي‌خوانند. با توجه به دامنه انفجاري احساسات پيرامون اوجالان، اينكه چنين چهره‌اي اكنون نقشي محوري در تحقق توافق اردوغان ايفا مي‌كند، امري شگفت‌انگيز است.
عبدالله اوجالان كه با لقب «آپو، به معناي عمو» شناخته مي‌شود، به اتهام خيانت و تجزيه‌طلبي، دوران محكوميت حبس ابد خود را در جزيره ايمرالي واقع در درياي مرمره مي‌گذراند. اين جزيره، كه بخشي از شهرت خود را مديون فيلم «قطار شب به مقصد استانبول»
(Midnight Express) است، اغلب با عنوان «آلكاتراز تركيه» شناخته مي‌شود و از سال ۱۹۹۹ تاكنون، اوجالان براي سال‌ها تنها زنداني جغرافيا بوده است.اكنون او ديگر تنها نيست. در جريان روند صلح سال‌هاي ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، تعدادي از اعضاي زنداني پ.ك.ك به ايمرالي منتقل شدند تا به عنوان بخشي از دبير دفتر غير رسمي اوجالان در آنجا حضور داشته باشند.
از سركوب تا مصالحه
سياست دولت اردوغان و حزب عدالت و توسعه (AKP) در‌قبال مساله كردها طي ۲۲ سال گذشته ميان سركوب و مصالحه در نوسان بوده است، اما ملي‌گرايان افراطي تركيه همواره پ.ك.ك را تهديدي جدي تلقي كرده و كمترين توجهي به حقوق كردها نداشته‌اند.شايد سرسخت‌ترين دشمن اوجالان، سياستمدار كهنه‌كار و رهبر ملي‌گراي افراطي، دولت باحچلي باشد؛ فردي كه اكنون به عنوان متحد اصلي اردوغان، به او براي حفظ اكثريت در پارلمان ياري مي‌رساند.در سال ۲۰۰۷، باحچلي خواستار اعدام اوجالان شد. ده سال پيش نيز، هنگامي كه اردوغان بار ديگر تلاش كرد با پ.ك.ك وارد مذاكره شود، باحچلي شديدا به او تاخت.اما در اكتبر گذشته، او در يكي از چرخش‌هاي ناگهاني و شگفت‌انگيز كه گهگاه سياست تركيه را دگرگون مي‌كند، اعلام كرد كه در صورتي‌كه اوجالان پ.ك.ك را منحل كند، مي‌تواند در پارلمان سخنراني كند.اهميت چنين تغيير موضعي را نمي‌توان دست‌كم گرفت -گويي بنيامين نتانياهو به حماس دعوت رسمي فرستاده باشد- همه اين تحولات، با هدايت اردوغان صورت گرفت.نتيجه آن بسيار تاثيرگذار بود. در تاريخ ۲۷ فوريه، اوجالان پيامي عمومي از زندان منتشر كرد و از پ.ك.ك خواست سلاح‌هاي خود را زمين بگذارد و اين جنبش را منحل كند. اوجالان، نقش هر دو نفر -فراخوان دولت باحچلي و اراده سياسي اردوغان- را در «ايجاد فضاي مناسب» براي خلع سلاح پ.ك.ك مورد تمجيد قرار داد و افزود: «من مسووليت تاريخي اين فراخوان را برعهده مي‌گيرم. كنگره‌تان را برگزار كرده و تصميم بگيريد: همه گروه‌ها بايد سلاح‌ها را زمين بگذارند و پ.ك.ك بايد منحل شود.» كنگره پ.ك.ك نيز در تاريخ ۱۲ مه، رسما پايان مبارزه مسلحانه را اعلام كرد و افزود كه اين گروه «ماموريت تاريخي خود را به انجام رسانده» و همان‌طور كه اوجالان خواسته بود، «تمام فعاليت‌هايي كه تحت نام پ.ك.ك انجام مي‌شد، متوقف شده‌اند.» اين بيانيه در آنكارا با استقبال مواجه شد، اما تاكنون قمار سياسي دولت باحچلي و اردوغان به طور كامل به نتيجه نرسيده است. بي‌ترديد، مسير پيش‌رو هنوز هم كار زيادي مي‌طلبد. در ادامه همين روند، پس از پيام سرنوشت‌ساز اوجالان در فوريه، منابع انساني او در زندان ايمرالي افزايش يافت. بنا بر گفته سياستمداران حزب دموكراسي خلق، حزب طرفدار كردها كه با نشريه پوليتيكو صحبت كرده‌اند، سه زنداني ديگر نيز براي گسترش تيم مذاكره به ايمرالي منتقل شدند.
چالش بي‌اعتمادي
نورجان بايسال، فعال حقوق بشر كرد و نويسنده كتاب «ما وجود داريم: كرد بودن در تركيه»، در اين باره گفت كه بسياري از كردها همچنان نسبت به دولت بي‌اعتماد هستند. او در گفت‌وگو با پوليتيكو تاكيد كرد: «دولت اين روند را به عنوان فرآيند ساخت تركيه‌اي عاري از ترور معرفي مي‌كند و مي‌كوشد آن را به موضوع خلع سلاح و انحلال صرف پ.ك.ك محدود كند. اما اين صلح نيست!» بايسال افزود: بيانيه اوجالان كه در فوريه صادر شد مبني بر انحلال پ.ك.ك، بسياري از كردها را نااميد كرد؛ چراكه در آن هيچ اشاره‌اي به حقوق فرهنگي، زباني يا حقوق اداري كردها نشده بود.او ادامه داد: «اين نااميدي در تمام شهرهاي كردنشين قابل لمس است. كوچك‌ترين شور و اشتياقي نسبت به اين روند وجود ندارد. دليل اصلي آن، بي‌اعتمادي كردها به دولت اردوغان و حزب عدالت و توسعه است.»اين بي‌اعتمادي متقابل، بخشي از ميراث شكست‌هاي گذشته در مذاكرات و مصالحه است؛ همچنين از اين واقعيت نشأت مي‌گيرد كه تلاش اردوغان براي توافق، در شرايطي انجام مي‌شود كه سركوب گسترده‌اي عليه مخالفان سياسي در جريان است.ايپك اوزبِي، مفسر سياسي در شبكه سكولار «سوزجو تي‌وي»، نيز بر اين باور است كه اقدامات اخير دولت تركيه براي آشتي با كردها، نه صادقانه است و نه اميدبخش.
او گفت: «نمي‌توان از دموكراسي سخن گفت وقتي مقامات منتخب در زندان هستند... و استقلال قوه قضاييه تا اين حد محل بحث و ترديد است. اگر دموكراسي وجود ندارد، چگونه مي‌خواهيم آن را محقق كنيم؟» در جريان تهيه اين يادداشت، چند تن از چهره‌هاي نزديك به دولت نيز نارضايتي خود از ابتكار اردوغان در زمينه كردها را به طور خصوصي ابراز كردند؛ برخي ابتكار عمل اردوغان را بسان ماده «منفجره» توصيف كرده و برخي ديگر صريحا بي‌اعتمادي‌شان را به اين روند نشان دادند، اما هيچ‌كدام حاضر نشدند به‌صورت رسمي در اين باره اظهارنظر كنند.
يكه‌تازي در ميدان
در ميان حاميان دولت، معاون رييس كميته امور بين‌الملل حزب عدالت و توسعه (AKP)، اذعان كرد كه افكار عمومي تركيه همچنان نسبت به توافق با پ.ك.ك با احتياط برخورد مي‌كند، اما اردوغان را تنها فردي دانست كه توانايي اجراي اين روند را دارد. او به پوليتيكو گفت كه پ.ك.ك حدود ۱۰ سال پيش به آستانه خلع سلاح رسيده بود، اما «به‌دليل تغييرات و پوياي ژئوپليتيكي در سوريه -جايي كه نيروهاي كردي متحد در حال قدرت‌گيري بودند- ترجيح دادند روي جنگ سرمايه‌گذاري كنند تا صلح، به اين اميد كه موقعيت بهتري به دست آورند.» اين مقام سياسي ادامه داد: «اكنون، پس از گذشت ده سال، درك كرده‌اند كه چه اشتباه بزرگي مرتكب شده‌اند. اينكه آيا پ.ك.ك واقعا خلع سلاح خواهد شد و خودش را منحل خواهد كرد يا نه، چيزي است كه همگي به‌زودي خواهيم ديد... رجب طيب اردوغان تنها رهبري در تركيه است كه مي‌تواند چنين فرآيندي را آغاز كند.»
او همچنين افزود: «تنها وعده دولت، ريشه‌كن كردن كامل تروريسم در تركيه و ساختن آينده‌اي است كه در آن همه ۸۵ ميليون شهروند بتوانند در صلح، رفاه و آزادي كامل زندگي كنند.» اردوغان، كه تاكنون سه دوره رياست‌جمهوري را پشت سر گذاشته، ممكن است براي ادامه حضور در قدرت نياز به تغيير قانون اساسي داشته باشد.او به شكلي برجسته به عنوان معمار روند آشتي با كردها شناخته مي‌شود؛ آن‌هم در شرايطي كه ديپلماسي منطقه‌اي‌اش نيز با موفقيت‌هايي همراه شده است.
دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات‌متحده، اردوغان را «بزرگ‌ترين برنده» سقوط بشار اسد در سوريه دانسته؛ كشوري كه دولت جديد شام روابط نزديكي با آنكارا دارد. اردوغان در تلاش است با استفاده از نفوذ منطقه‌اي خود، ارتباط ميان گروه‌هاي كرد سوري و پ.ك.ك را قطع كند.
نورجان بايسال، فعال حقوق بشر كرد، معتقد است كه تغيير معادلات در سوريه، عامل اصلي آغاز سياست آشتي‌جويانه دولت تركيه با كردها بوده است، اما اين مقام حزب عدالت و توسعه، بر تمايز اين دو روند تاكيد دارد و مدعي است؛ «روند سوريه كاملا متفاوت از فرآيند داخلي ما براي ريشه‌كني تروريسم است.» او افزود: «دولت سوريه از همه گروه‌هاي مسلح خواسته كه به ارتش مركزي بپيوندند و نيروهاي دموكراتيك سوريه (SDF) نيز توافق‌نامه‌اي در اين باره امضا كرده‌اند. اين تحولات اميدواركننده است.»
رييس‌جمهور مادام‌العمر؟
برخي ناظران بر اين باورند كه اردوغان -كه سياستمداري قدرتمند و باهوش محسوب مي‌شود- در تلاش است با استفاده از روند حل مساله كردها، چه در داخل و چه در خارج از كشور، حضور خود در قدرت را تمديد كند و با جذب نمايندگان كرد به اردوگاه خود، جايگاهش را تقويت نمايد. اين همان ديدگاهي است كه سزايي تملي، نايب‌رييس فراكسيون حزب دموكراتيك خلق‌ها (DEM) نيز مطرح مي‌كند.با اين حال، او نسبت به موفقيت اين سياست با توجه به روند كلي عقب‌گرد دموكراتيك در تركيه، ترديد دارد.تملي استدلال كرد كه بازداشت اكرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول و رقيب اصلي اردوغان، به روند آشتي آسيب زده است و افزود: «حل دموكراتيك مساله كردها و فرآيند دموكراتيزه شدن تركيه، رابطه‌اي همزيستي دارند و نمي‌توان يكي را بدون ديگري پيش برد.» اين سياستمدار خاطرنشان كرد كه از تلاش اردوغان براي بهره‌برداري سياسي از اين روند جهت ماندگاري در قدرت تعجب نخواهد كرد، اما يادآور شد كه حزب اپوزيسيون اصلي، يعني حزب جمهوري‌خواه خلق (CHP) نيز وعده داده است كه در صورت پيروزي در انتخابات آتي، مساله كردها را حل خواهد كرد.
سزايي تملي گفت: «چه كسي از مساله كردها استفاده نمي‌كند؟ بعضي براي رسيدن به قدرت از آن بهره مي‌برند، بعضي ديگر براي ماندن در قدرت. اما ما مي‌گوييم اين مساله تنها زماني قابل حل است كه به‌طور كامل از محاسبات انتخاباتي و قدرت جدا شود.» اردوغان تاكنون سه دوره رييس‌جمهور بوده و براي ماندن در قدرت ممكن است نياز به تغيير قانون اساسي داشته باشد. با وجود حمايت دولت باحچلي، ائتلاف فعلي اردوغان اكثريت كافي براي اصلاح قانون اساسي را دراختيار ندارد؛ بنابراين ممكن است اردوغان به حمايت نمايندگان كرد در مجلس اميد بسته باشد. او هم‌اكنون نيز آشكارا از ضرورت تدوين قانون اساسي جديد سخن مي‌گويد؛ قانوني كه جايگزين منشور سال ۱۹۸۰ شود؛ قانوني كه توسط رژيم نظامي پس از يك كودتاي خونين تدوين شده بود.
معاون حزب عدالت و توسعه در امور بين‌الملل، در اين باره تاكيد كرد: «تركيه براي نخستين‌بار در تاريخ خود فرصت واقعي دارد تا نخستين قانون اساسي مدني‌اش را تدوين كند. اين فرصتي مهم براي همه ماست تا كشوري مرفه‌تر، عادلانه‌تر و امن‌تر بنا كنيم.» اما همه با اين نگاه موافق نيستند. برخي با نگاهي به اصلاحات قانون اساسي گذشته در دوران اردوغان مي‌گويند هدف اصلي از هرگونه بازنگري جديد در قانون اساسي، همچون گذشته، پيشبرد جاه‌طلبي‌هاي سياسي رييس‌جمهور است.
سونر چاگاپتاي، فعال در موسسه واشنگتن براي سياست خاور نزديك، مي‌گويد: اردوغان مانند «يك رايانه موازي» عمل مي‌كند؛ به‌گونه‌اي كه همزمان دو راهبرد متضاد سياسي را اجرا مي‌كند -سركوب مخالفان اصلي و در عين حال، دست‌در‌ازي به سوي كردهايي كه براي حفظ قدرت به حمايت‌شان نياز دارد- بدون آنكه اين سياست‌هاي متضاد با يكديگر در تضاد قرار بگيرند.
چاگاپتاي به پوليتيكو گفت: «او براي به دست آوردن يك دوره ديگر رياست‌جمهوري دست به هر كاري خواهد زد و سپس، عملا خودش را به عنوان رييس‌جمهور مادام‌العمر تثبيت خواهد كرد.» اما بايسال يادآور شد كه همه چيز به جاه‌طلبي‌هاي اردوغان بستگي ندارد.
او گفت: «اردوغان سياستمداري است كه توانايي بهره‌برداري از هر مساله‌اي به سود خود را دارد و براي استفاده ابزاري از مساله كردها ترديدي به خود راه نخواهد داد. او قطعا مي‌خواهد از اين موضوع براي تمديد دوران رياست‌جمهوري‌اش بهره‌برداري كند.» با اين حال، به گفته بايسال، تصميم نهايي فقط به رييس‌جمهور بستگي ندارد. درنهايت، اينكه آيا درگيري تراژيك كردها در تركيه به تاريخ سپرده خواهد شد -و اينكه آيا اردوغان از آن سود خواهد برد- تا حد زيادي به خود كردها منوط است.
او گفت: «فكر مي‌كنم مساله اصلي اين نيست كه آيا او (اردوغان) آن را مي‌خواهد يا نه، بلكه اين است كه آيا خود كردها آن را مي‌خواهند؟»
نويسنده و روزنامه‌نگار ترك