«اعتماد» در گفت‌وگو با كارشناسان و به دنبال طرح فرضيه ماندگاري آلودگي
ناشي از انفجارها در هواي تهران، بررسي كرد
آلودگي هواي پايتخت ربطي به جنگ 12 روزه ندارد!
كارشناسان به «اعتماد» مي‌گويند كه آلودگي هواي تهران به دليل خيزش گرد و خاك از كانون‌هاي خشك خارجي و داخلي است
تصاوير ماهواره‌اي نشان مي‌دهد كه كل منطقه خاورميانه به دليل خشكسالي چند ساله با خيزش گرد و خاك مواجه است
بنفشه سام‌گيس
آيا آلودگي هواي اين روزهاي تهران، از تبعات جنگ 12 روزه و انفجار موشك و پهپادهاي اسراييلي و فعاليت سامانه پدافندي در پايتخت است؟ اين سوالي است كه از روز 4 تير ماه، به دنبال اولين هشدار سازمان هواشناسي درباره ناسالم شدن هواي پايتخت و خودداري از تردد غيرضروري در سطح شهر، در ذهن بسياري از شهروندان ايجاد شد و نيمه تير ماه و در تعطيلات چند روزهاي كه تهران خلوت شده بود، هشدار هواشناسي درباره افزايش آلودگي هواي پايتخت تا سطح خطرناك، اين سوال را به يك فرض جدي درباره ماندگاري آلودگي‌هاي محيط‌زيستي جنگ 12 روزه تبديل كرد. البته همزماني چند اتفاق با اين هشدارهاي رسمي هم، در تقويت ابهام ايجاد آلودگي‌هاي ماندگار در محيط‌زيست شهري بي‌تاثير نبود. روز چهارشنبه 18 تير ماه، اطلاع‌رساني در سامانه شركت كنترل كيفيت هواي تهران مختل شد و در همين روز، سامانه پايش كيفي هواي كشور هم شاخص آلاينده‌هاي پايتخت را از دسترس خارج و حذف كرد. شركت كنترل كيفيت هواي تهران، نهاد زير مجموعه شهرداري پايتخت است و به صورت روزانه، كيفيت هوا و غلظت آلاينده‌ها را اعلام مي‌كند. بررسي «اعتماد» نشان داد كه روز چهارشنبه 18 تير ماه، اين سامانه چنان دچار اختلال شد كه در بعضي ساعات اين روز، غلظت آلاينده‌هاي پايتخت را صفر و هوا را در وضع پاك و در بعضي ساعات، با شاخص 80 و در بعضي ساعات با شاخص 123 بابت وجود ذرات معلق با قطر كمتر از 10 ميكرون اعلام كرد و ساير صفحات اين سامانه ازجمله آرشيو غلظت الاينده‌ها، آرشيو گزارشات روزانه و آرشيو شاخص كيفيت هوا از دسترس خارج شده بود. سامانه پايش كيفي هواي كشور، از ديگر صفحات اعلام وضعيت آلاينده‌هاي استان‌هاي ايران و زيرمجموعه سازمان حفاظت محيط‌زيست است كه معمولا دو نوبت در روز، شاخص جديد آلاينده‌هاي شهرهاي مختلف هر استان را اعلام مي‌كند. روز چهارشنبه 18 تير ماه، نه تنها هيچ اطلاعاتي درباره آلاينده‌هاي هواي شهر تهران موجود نبود، در آرشيو گزارشات هم از روز 7 خرداد امسال، شاخص آلاينده شهر تهران هيچ عددي نداشت در‌حالي كه در مقابل نام باقي شهرهاي استان، شاخص آلاينده به تفكيك اعلام شده بود. اختلال در اعلام كيفيت هواي پايتخت در‌حالي بود كه عصر روز چهارشنبه، در سامانه‌هاي بين‌المللي كيفيت هواي شهرهاي جهان، اعدادي بسيار متفاوت از آلاينده‌هاي هواي تهران اعلام مي‌شد. وب‌سايت aqicn.org يكي از سامانه‌هاي جهاني اعلام كيفيت هواي شهرها براساس نوع و غلظت آلاينده‌هاست. عصر روز چهارشنبه و در زماني كه شاخص آلاينده‌هاي شهر تهران در سامانه پايش كيفي هواي كشور، بدون عدد بود، در اين وب‌سايت بين‌المللي در 5 ايستگاه پايتخت ميزان غلظت آلاينده‌ها به وضع ناسالم براي همه رسيده بود. گزارشي كه در ساعت 5 بعدازظهر در اين وب‌سايت بين‌المللي به‌روز رساني شد، نشان مي‌داد كه ايستگاه سلامت در منطقه 17 با شاخص 178 آلوده‌ترين نقطه پايتخت است و شهرك چشمه در منطقه 22 با شاخص 163، ايستگاه دانشگاه صنعتي شريف در منطقه 2 با شاخص 161 ، ايستگاه دانشگاه تهران در منطقه 6 با شاخص 154 و ايستگاه شهرداري منطقه 22 با شاخص 150، آلوده‌ترين نقاط پايتخت بودند در‌حالي كه آلاينده غالب در اين ايستگاه‌ها، ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5 و 10 ميكرون، دي اكسيد نيتروژن، دي اكسيد گوگرد و ازن بود. همزماني كاهش كيفيت هواي شهرهاي تهران، اصفهان، تبريز و كرمانشاه كه در طول جنگ 12 روزه، هدف بيشترين حملات موشكي و پهپادي و پرتابه‌هاي اسراييل قرار گرفتند از ديگر دلايل پررنگ شدن فرض ماندگاري تاثيرات محيط‌زيستي جنگ 12 روزه در اذهان عمومي بود. در نهايت، پرونده اين فرضيات با انتشار نتايج تحقيقي در يكي از موسسات بين‌المللي تكميل شد. هفته گذشته، محققان محيط‌زيست، در گزارشي كه در نشريهBulletin of the Atomic Scientists منتشر شد با استناد به اظهارات مدير رصدخانه جنگ و محيط‌زيست انگلستان، با هشدار نسبت به تبعات و آلودگي ماندگار ناشي از حملات اسراييل به مناطق مسكوني و محيط عمومي شهر تهران در جنگ 12 روزه نوشتند كه «آتش‌سوزي در تاسيسات نفتي و پالايشگاه‌ها و نيروگاه‌ها، منجر به انتشار آلاينده‌هايي ازجمله ذرات معلق، اكسيدهاي نيتروژن، مونوكسيد كربن، دي‌اكسيد گوگرد، تركيبات آلي فرار و احتمالا دي‌اكسين‌ها و هيدروكربن‌هاي آروماتيك چندحلقه‌اي مي‌شود كه تمام اين آلاينده‌ها، بسته به غلظتشان، براي انسان مضر هستند علاوه بر اينكه ميزان بالاي انتشار گازهاي گلخانه‌اي، از تبعات درازمدت جنگ‌هاست كه به دنبال اصابت بمب و موشك و انفجار پس از آن و همچنين در پي آتش‌سوزي سايت‌هاي سوخت فسيلي و استفاده از ادوات جنگي كه مصرف سوخت بالايي دارند، ايجاد مي‌شود.»
خوراك موشك‌هايي كه به ايران شليك شد چه بود؟
در يك وب‌سايت معرفي انواع مواد شيميايي، مقاله‌اي درباره تركيبات سوخت موشك مدرن منتشر شده است. در اين مقاله آمده است: «تركيبات سوخت موشك به دو دسته كلي تقسيم مي‌شود؛ سوخت جامد و سوخت مايع. آلومينيوم پودر شده يك سوخت فلزي بسيار انرژي‌زاست و به دليل چگالي انرژي بالا و گرماي احتراق زياد، به عنوان سوخت اصلي در بسياري از پيشرانه‌هاي سوخت جامد استفاده مي‌شود. آمونيوم پركلرات يكي از رايج‌ترين و قوي‌ترين اكسيد‌كننده‌ها در پيشرانه‌هاي سوخت جامد است. اين ماده، اكسيژن موردنياز براي سوختن آلومينيوم را فراهم كرده و به احتراق كامل سوخت كمك مي‌كند. سوخت مكمل، يك ماده هيدروكربني است و در فرآيند احتراق به نيروي پيشرانه كمك مي‌كند. اكسيد آهن، يك كاتاليزور جهت بهبود سرعت سوختن است كه به پيشرانه سوخت جامد اضافه مي‌شود تا سرعت سوختن آن را افزايش دهد. سوخت‌هاي مايع هم به دليل قابليت كنترل دقيق‌تر ميزان پيشرانه و اغلب راندمان بالاتر (تكانه ويژه بيشتر)، نقش حياتي در بسياري از موشك‌هاي فضايي و نظامي ايفا مي‌كنند. اكسيژن مايع، يك اكسيدكننده بسيار قوي است كه به دليل محتواي بالاي اكسيژن، امكان احتراق كارآمد سوخت را فراهم مي‌كند. هيدروژن مايع هم سبك‌ترين و پرانرژي‌ترين سوخت شناخته شده است كه به دليل چگالي انرژي بسيار بالا در واحد جرم، به عنوان يك سوخت بسيار كارآمد شناخته مي‌شود و در مقايسه با ساير سوخت‌ها، به ازاي وزن يكسان، نيروي پيشرانه بيشتري توليد مي‌كند...»
در بخش ديگري از اين مقاله، اشاره شده كه «حوادث ناشي از كار با تركيبات سوخت موشك مي‌تواند پيامدهاي فاجعه‌باري داشته باشد، ازجمله تلفات جاني، آسيب‌هاي شديد به پرسنل، تخريب تجهيزات و تاسيسات، آلودگي محيط‌زيست و تاخير در برنامه‌هاي فضايي و نظامي. رعايت اصول ايمني نه تنها وظيفه‌اي اخلاقي و قانوني است، بلكه براي حفظ جان و سرمايه، اطمينان از موفقيت پروژه‌ها و جلوگيري از آسيب‌هاي زيست‌محيطي نيز امري حياتي است.»
يك كارشناس شيمي در گفت‌وگو با «اعتماد» در رد تاثير مخرب و ماندگار ذرات تشكيل‌دهنده سوخت موشك در هواي منطقه مي‌گويد: «ماده اصلي سوخت موشك، پودر و تركيبات آلومينيوم است، اما ميزان آلايندگي پودر آلومينيوم در حدي نيست كه آلودگي ماندگاري در هوا ايجاد كند، بلكه حداكثر تا 48 ساعت در هواي منطقه مي‌ماند و سپس كف‌نشين شده و از بين مي‌رود.»
اين كارشناس ضمن تاكيد بر اينكه آلودگي هواي تهران در اين ايام، به دليل ذرات معلق و گرد و غبار است و هيچ ربطي به انفجار موشك‌ها در جنگ 12روزه و حملات اسراييل ندارد، به عنوان يك مصداق مشابه، به آلودگي هوايي كه به دنبال انفجار دو انبار حاوي مواد شيميايي در اسكله رجايي بندرعباس (6 ارديبهشت امسال) ايجاد شد، اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «در بندر رجايي، مواد هيدروكربني حاوي مولكول‌هاي گوگرد و نيتروژن منفجر شد و سوخت كه همين مولكول‌ها، ذرات معلق ايجاد مي‌كند. البته ماندگاري مخاطرات محيط‌زيستي انفجارها، به ابعاد محل انفجار و نوع ماده منفجر شده بستگي دارد. اگر منبع سوخت بنزين منفجر شود، هيچ آلودگي محيط‌زيستي توليد نمي‌كند، ولي اگر ماده منفجر شده حاوي مولكول گوگرد، نيتروژن، مولكول‌هاي هيدروكربني سنگين و اروماتيك‌ها نباشد، آلودگي ايجاد شده در حد توليد دي اكسيد كربن و مونوكسيد كربن خواهد بود كه ماندگاري اين آلاينده‌ها هم، حداكثر تا 48 ساعت است و در صورت وزش باد و جابه‌جايي هوا از سطح زمين، در باد معلق مي‌ماند و با كاهش سرعت وزش باد، اين آلاينده‌ها هم كم‌كم فروكش مي‌كنند و ازبين مي‌روند.»
اگر از مواد ممنوعه در سوخت موشك استفاده نشده باشد، خطر محيط‌زيستي ندارد
احد وظيفه؛ رييس مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي سازمان هواشناسي كشور، در گفت‌وگو با «اعتماد» فرضيه تاثير انفجار موشك و پهپاد و پرتابه‌هاي اسراييل در آلوده كردن هواي شهر تهران در جنگ 12 روزه را رد كرده و مي‌گويد: «آلودگي هواي تهران و بسياري نقاط كشور ظرف دو هفته اخير، فقط گرد و خاك و ذرات معلق با قطر كمتر از 10 ميكرون بوده و جنس اين ذرات و كانون توليدشان هم مشخص است و نه تنها با نقشه‌هاي هواشناسي مي‌توان مسير و ميزان توسعه اين ذرات براساس سرعت وزش باد را مشخص و مشاهده كرد، غلظت اين ذرات هم قابل سنجش است. طبق تصاويري كه از ماهواره‌ها و نقشه‌هاي هواشناسي دراختيار دارم و البته دسترسي به اين تصاوير هم براي همگان در تمام كشورها امكان‌پذير است، در اين ايام، نه تنها ايران بلكه اغلب مناطق افغانستان، پاكستان، عراق، سوريه، تركمنستان، جنوب تركيه و حتي كويت هم با خيزش گرد و خاك مواجهند. شرق سوريه و مناطق مركزي يا شمال عراق، دو كانون بحراني خاستگاه گرد و خاك در منطقه خاورميانه است، اما نوار شرقي ايران و حوزه درياچه هامون هم از خاستگاه‌هاي داخلي خيزش گرد و خاك در كشور است و البته دليل اصلي خيزش گرد و خاك، هم در ايران و هم در منطقه خاورميانه، كاهش شديد بارندگي‌ها و خشكي منطقه است، چنانكه در سال جاري، بارندگي‌ها نه تنها در ايران، بلكه در افغانستان و تركمنستان و عراق و سوريه و حتي تركيه، كمتر از حد نرمال بوده و به طور مشخص، در ايران با ميانگين كاهش 40درصدي بارندگي نسبت به حد نرمال مواجه بوده‌ايم كه البته در برخي مناطق كشور مثل گيلان، ميزان بارش‌ها حدود 10درصد با حد نرمال فاصله داشته ولي در برخي مناطق مثل هرمزگان، جنوب فارس و سيستان و بلوچستان، تا بيش از 75درصد كمتر از ميانگين بلندمدت بوده است. در محيط خشك و زميني كه رويش گياهي بسيار كمتر از معمول دارد، وسعت قابل توجهي از منطقه، عاري از آب و علف است كه در چنين وضعي، ميزان چسبندگي خاك هم كاهش يافته و در نتيجه، خاك در معرض فرسايش باد قرار مي‌گيرد و با وزش بادي با سرعت 30 تا 35 كيلومتر بر ساعت، گرد و خاك از اين زمين خشك و در معرض فرسايش برمي‌خيزد و در كل منطقه پخش مي‌شود. آلودگي هواي تهران هم متفاوت با بقيه نقاط كشور نيست چنانكه يكي از مهم‌ترين خاستگاه‌هاي خيزش گرد و خاك در تهران، همان نواحي خشك عراق و سوريه است و در تصاوير زنده ماهواره‌اي به خوبي مي‌توان مشاهده كرد كه جريان گرد و خاك، از چه مسيري حركت كرده و به تهران مي‌رسد، اما كانون‌هاي داخلي در اطراف استان تهران هم در خيزش گرد و خاك موثر است. تالاب گاوخوني كه به دليل نرسيدن آب به يك محوطه خشك تبديل شده، درياچه نمك قم كه بر اثر خشك شدن به پودرهاي سيال تبديل مي‌شود، تالاب صالحيه با يك خاك آبرفتي مستعد فرسايش در جنوب استان‌هاي تهران و البرز، از جمله كانون‌هاي خيزش گرد و خاك در اطراف استان تهران هستند.»
وظيفه در پاسخ به «اعتماد» درباره ميزان ماندگاري مواد تشكيل دهنده سوخت موشك‌هاي كروز و بالستيك در هواي تهران و كرمانشاه و اصفهان و تبريز كه هدف بيشترين حملات موشكي و پهپادي اسراييل بودند آن هم در ايامي كه سرعت وزش باد در اين شهرها چندان بالا نبوده، مي‌گويد: «به جرات مي‌توانم بگويم كه اگر بمب يا سلاح انفجاري منفجر شود، به شرط آنكه سوخت اين ادوات، حاوي تركيبات شيميايي مضر و ممنوعه‌هاي ذكر شده در معاهده‌هاي جهاني نباشد، ماندگاري كوتاه‌مدتي در هواي محل انفجار و مناطق اطراف آن خواهد داشت. سلاح‌هاي معمولي انفجاري، غير از گرد و خاك و خسارات و تخريبي كه به جا مي‌گذارند و صحنه‌هاي وحشتناكي كه ايجاد مي‌كنند، تاثير زيادي در آلودگي هوا ندارند و گرد و خاك ناشي از انفجار سلاح‌هاي انفجاري، ظرف چند ساعت توسط باد پخش مي‌شود. بنابراين، نه فقط در تهران، بلكه در تبريز و كرمانشاه و اصفهان هم آلودگي هوا هيچ ارتباطي به انفجار مواد تشكيل‌دهنده سوخت موشك‌ها نداشته و آلودگي فعلي در هواي كشور، گرد و خاك است و كانون عمده اين گرد و خاك هم، خارج از مرزهاي ايران و در نقاطي است كه هيچ انفجار موشكي نداشته. البته هر كدام از اين موارد گرد و خاك، بايد با استفاده از تصاوير ماهواره‌اي و نقشه‌هاي هواشناسي بررسي شود ولي در همين تصاوير ماهواره‌اي هم، گرد و خاكي كه به سمت كشورمان مي‌آيد، به وضوح قابل شناسايي و رديابي است.»