نگاهي به كتاب «پرورش اخلاق: آموزه‌هاي مكتب كنفوسيوس بر زندگي خوب»
سنت‌هاي كهن، دغدغه‌هاي مدرن
الهه شمس
در ميان آثار فلسفي كه مي‌كوشند حكمت باستان را به نيازهاي جهان مدرن پيوند بزنند، كتاب «پرورش اخلاق: آموزه‌هاي مكتب كنفوسيوس براي زندگي» نوشته استيون سي. انگل كه با ترجمه سعيد رفسنجاني‌نژاد از سوي انتشارات طرح‌نو روانه بازار نشر شده است، جايگاهي ويژه مي‌يابد. اين اثر كه عنوان اصلي آن Growing Moral: A Confucian Guide to Life است، صرفا يك بازگويي تاريخي از انديشه‌هاي كنفوسيوسي نيست، بلكه تلاشي روشمند و آكادميك براي استخراج يك برنامه عملياتي اخلاقي براي انسان قرن بيست‌ويكم است. انگل با عبور از كليشه‌هاي رايج درباره كنفوسيوس‌گرايي، اين مكتب را نه مجموعه‌اي از دستورات خشك و سلسله‌مراتبي، بلكه يك مسير پويا براي «پرورش» فضيلت معرفي مي‌كند؛ مسيري كه بر تمرين مداوم، تأمل انتقادي و تعاملات انساني معنادار استوار است. اين گزارش مي‌كوشد با نگاهي تحليلي، ساختار، رويكرد نويسنده، نوآوري‌ها و اهميت اين اثر را براي مخاطب جدي فلسفه و اخلاق واكاوي كند. براي درك عمق و جهت‌گيري كتاب «پرورش اخلاق»، شناخت جايگاه علمي نويسنده آن، استيون سي. انگل، ضروري است. او استاد مطالعات آسياي شرقي منسفيلد فريمن و استاد فلسفه در دانشگاه وسليان و همچنين مدير مركز مطالعات جهاني فرايز است. اين پيشينه آكادميك دوگانه - تخصص همزمان در فلسفه و مطالعات منطقه‌اي- به او اين امكان را مي‌دهد كه از رويكرد صرفا تاريخي يا پديدارشناسانه فراتر برود. انگل يك «فيلسوف تطبيقي» است؛ پروژه فكري او نه تنها تبيين فلسفه‌چيني براي مخاطب غربي، بلكه ايجاد يك گفت‌وگوي سازنده ميان اين سنت فكري و چالش‌هاي فلسفه اخلاق معاصر است. آثار ديگر او، مانند «كنفوسيوس‌گرايي و دموكراسي»، نشان‌دهنده دغدغه اصلي اوست: روزآمدسازي و بازانديشي در آموزه‌هاي كنفوسيوسي براي پاسخ به پرسش‌هاي سياسي و اجتماعي امروز. وجه تمايز انگل در كتاب «پرورش اخلاق» نيز دقيقا در همين رويكرد نهفته است. او كنفوسيوس‌گرايي را از يك «موضوع مطالعاتي» به يك «منبع الهام‌بخش» براي زندگي اخلاقي بدل مي‌كند. او با تصحيح سوءبرداشت‌هاي رايج كه كنفوسيوس‌گرايي را به اطاعت كوركورانه و همرنگي اجتماعي تقليل مي‌دهند، چهره‌اي از كنفوسيوس به‌مثابه يك آموزگار اخلاق جهاني و انسان‌دوست ترسيم مي‌كند كه كانون انديشه‌اش، پويايي و رشد مستمر شخصيت انساني است. اين جايگاه علمي به نويسنده اعتبار مي‌بخشد تا با اطمينان، نسخه‌اي اصلاح‌شده و پيشرو از اين مكتب را به مخاطب معرفي کند. كتاب «پرورش اخلاق» از ساختاري منسجم و هدفمند پيروي مي‌كند كه خواننده را گام به گام با ابعاد مختلف اين سنت فكري آشنا مي‌سازد. انگل براي جلوگيري از ارائه يك تصوير يكپارچه و ايستا از كنفوسيوس‌گرايي، چارچوب تحليلي خود را بر پايه انديشه‌هاي پنج چهره كليدي اين مكتب بنا مي‌كند: كنفوسيوس، منسيوس (Mengzi)، شونزي (Xunzi)، جو شي (Zhu Xi) و وانگ يانگ‌مينگ
(Wang Yangming). اين رويكرد به خواننده نشان مي‌دهد كه كنفوسيوس‌گرايي خود يك سنت زنده و سرشار از بحث‌ها و تفسيرهاي گوناگون در طول تاريخ بوده است. درون‌مايه اصلي كه اين انديشمندان را به هم پيوند مي‌دهد، مفهوم محوري «پرورش اخلاق» است. انگل اين ايده را تشريح مي‌كند كه از ديدگاه كنفوسيوسي، فضيلت امري ذاتي يا هديه‌اي آسماني نيست، بلكه همچون يك مهارت يا عضله، نيازمند تمرين، ممارست و مراقبت دائمي است. كتاب به تفصيل به تشريح مفاهيم بنياديني مي‌پردازد كه ابزارهاي اين پرورش هستند. يكي از نقاط قوت كليدي كتاب «پرورش اخلاق» مواجهه صادقانه و انتقادي آن با جنبه‌هاي مساله‌ساز اين سنت است. انگل چشم خود را بر نقدهاي رايج، به‌ويژه انتقاد از سنت‌گرايي افراطي، جنبه‌هاي سلسله مراتبي و ساختار مردسالارانه حاكم بر تاريخ كنفوسيوس‌گرايي، نمي‌بندد. او به جاي دفاع متعصبانه يا ناديده گرفتن اين ضعف‌ها، رويكردي اصلاح‌گرايانه در پيش مي‌گيرد. او استدلال مي‌كند كه هسته اخلاقي كنفوسيوس‌گرايي -يعني تاكيد بر رشد فردي، هماهنگي اجتماعي و مسووليت‌پذيري- را مي‌توان و بايد از اين زمينه‌هاي تاريخي مشكل‌ساز جدا كرد. نويسنده با اين كار، نسخه‌اي «پيشرو و اصلاح شده» از كنفوسيوس‌گرايي را پيشنهاد مي‌كند كه براي انسان مدرن، فارغ از جنسيت و جايگاه اجتماعي، قابل پذيرش و كارآمد باشد. اين رويكرد انتقادي، اعتبار كتاب را دوچندان مي‌كند و نشان مي‌دهد كه هدف، تقديس يك سنت باستاني نيست، بلكه استخراج خردمندانه آن براي امروز است. كتاب نشان مي‌دهد كه كنفوسيوس‌گرايي ظرفيت‌هاي بالايي براي فهم اخلاق جهاني، گفت‌وگوي بين‌فرهنگي و حتي پيشبرد اصلاحات اجتماعي دارد. درنهايت، اهميت كتاب «پرورش اخلاق» در توانايي آن براي ارائه يك جايگزين معنادار براي رويكردهاي اخلاقي رايج در جهان مدرن است. در عصري كه اخلاق گاه به محاسبات فايده‌گرايانه يا پيروي از قوانين انتزاعي فروكاسته مي‌شود، انگل راه سومي را پيش روي ما مي‌گذارد: راه «زندگي سرشار از زيبايي، شادي و معناي جمعي.» اين كتاب نه تنها يك مدخل عالي براي ورود به جهان انديشه كنفوسيوس براي دانشجويان و پژوهشگران فلسفه و مطالعات شرق آسياست، بلكه دعوتي است به تمام كساني كه به دنبال پاسخ‌هايي عميق‌تر براي پرسش‌هاي اخلاقي خود - از تعاملات روزمره در خانواده گرفته تا مسووليت‌هاي كلان سياسي- هستند. «پرورش اخلاق» نشان مي‌دهد كه چگونه آموزه‌هاي كهن، در صورتي كه به شكلي انتقادي و هوشمندانه بازخواني شوند، مي‌توانند به شيوه زيستن ما در جهان پيچيده امروز غنا بخشند. اين اثر، به اذعان منتقدان، به دليل زبان روشن، ساختار منظم و رويكرد كاربردي‌اش، يك منبع ارزشمند براي حوزه‌هاي آموزش، خانواده و اخلاق اجتماعي در جهان معاصر، ازجمله ايران محسوب مي‌شود.منبع: ايبنا