بازخواني متن مقدس با ابزار مدرن
كتاب «روش تاريخي-انتقادي در نقد كتاب مقدس» نوشته ادگار كرنتز، استاد الهيات و پژوهشگر نام‌آشناي آلماني، اثري است پژوهشي و دقيق كه به معرفي يكي از مهم‌ترين شيوه‌هاي مدرن در تفسير و نقد متون مقدس، به‌ويژه كتاب مقدس مسيحيان مي‌پردازد. اين كتاب نخستين‌بار در فضاي فكري ايران، مخاطب فارسي‌زبان را با بنيان‌ها، ابزارها و چالش‌هاي روش موسوم به «تاريخي-انتقادي» در مواجهه با متون ديني آشنا مي‌كند.
در مقام پژوهشگري مومن
ادگار كرنتز در اين كتاب نه در مقام منكر يا شكاك باورهاي ديني، بلكه به مثابه پژوهشگري مومن ظاهر مي‌شود كه مي‌كوشد نسبت سنت با عقلانيت مدرن را از رهگذر تحليل تاريخي سنجش‌گرانه روشن كند. او روش تاريخي-انتقادي را نه براي تخريب باور ديني، بلكه براي تعميق فهم ايماني از متون ديني عرضه مي‌دارد؛ روشي كه از دل روشنگري غربي سربرآورد، اما در درون خود همچنان دغدغه‌هاي معنوي و الهياتي را حفظ كرده است.
روش تاريخي- انتقادي برخاسته از تحولات فكري سده‌هاي هفدهم تا نوزدهم در اروپاست؛ دوراني كه در آن، متون مقدس مسيحيان به جاي آنكه صرفا موضوع ايمان باشند، موضوع پژوهش نيز شدند. در اين فضا، انديشمندان كوشيدند تا متون ديني را نه فقط از منظر الاهياتي، بلكه به مثابه اسناد تاريخي و فرهنگي متعلق به زمان‌هاي خاص، مورد مطالعه قرار دهند. كتاب كرنتز، با نگاهي نظام‌مند، نحوه شكل‌گيري و تطور اين رويكرد را بازگو مي‌كند و به تبيين مباني آن مي‌پردازد: از فرضيه‌هاي مربوط به منابع تورات گرفته تا تحليل‌هاي مربوط به سنت‌هاي شفاهي، تناقضات متني و زمينه‌هاي اجتماعي شكل‌گيري متون.
اين كتاب البته تنها به شرح ابزارهاي اين روش بسنده نمي‌كند، بلكه به بررسي انتقادي آن نيز مي‌پردازد. كرنتز به صراحت از اين مي‌گويد كه روش تاريخي-انتقادي، با همه مزاياي خود، داراي محدوديت‌هايي نيز هست. از جمله اينكه گاهي چنان غرق در بستر تاريخي و تحليل انتقادي مي‌شود كه از درك ساحت ديني و ايماني متن غافل مي‌ماند. در نتيجه، او پيشنهاد مي‌كند كه اين روش بايد در كنار ديگر شيوه‌هاي تفسير، به‌ويژه خوانش‌هاي معنوي و الهياتي، به كار رود تا فهمي كامل‌تر از متن ديني حاصل شود.
تاكيد بر بافت و سياق
از مهم‌ترين ويژگي‌هاي اين كتاب، توجه نويسنده به «بافت» تاريخي، اجتماعي و زباني متون ديني است. كرنتز بارها تاكيد مي‌كند كه براي فهم درست يك متن مقدس، بايد آن را در زمينه تاريخي و فرهنگي‌اش فهميد. مثلا فهم درست از مفهوم «پادشاهي خدا» در عهد جديد، بدون شناخت بافت سياسي-اجتماعي يهوديت سده اول ميلادي ممكن نيست. اين تاكيد بر سياق، پژوهشگر ديني را از درك‌هاي ساده‌انگارانه و تحميل معناهاي متاخر بر متون كهن بازمي‌دارد.
در عين حال، كتاب حاوي بحث‌هاي دقيقي درباره نحوه تعامل روش تاريخي-انتقادي با الهيات است. آيا اين روش ايمان را تضعيف مي‌كند يا آن را تعميق مي‌بخشد؟ كرنتز در پاسخ، ديدگاهي ميانه‌رو اتخاذ مي‌كند. او معتقد است كه ايمان نه تنها مي‌تواند با عقلانيت مدرن هم‌ساز شود، بلكه از رهگذر مواجهه‌اي انتقادي و صادقانه با سنت‌هاي خود، ژرف‌تر نيز مي‌شود.
جايگاه اين كتاب در فضاي فكري ايران
انتشار اين كتاب در فضاي فكري ايران، گامي جسورانه و در عين حال سنجيده است. از يك‌سو، ترجمه چنين آثاري مي‌تواند درك ايرانيان از تحولات الهياتي غرب را ژرف‌تر سازد؛ تحولي كه در آن متون ديني، از موضوع ايمان صرف، به موضوع پژوهش علمي بدل شدند. از سوي ديگر، مترجمان كتاب نيز با درك حساسيت‌هاي فرهنگي و ديني مخاطب فارسي‌زبان، كوشيده‌اند ترجمه‌اي سنجيده و دقيق ارايه دهند كه ضمن وفاداري به متن اصلي، از هر گونه تعبير يا تأويلي كه ممكن است سوءتفاهم يا حساسيت ايجاد كند، پرهيز كند. در همين زمينه، ضروري است تاكيد شود كه موضوع اصلي اين كتاب، صرفا كتاب مقدس يهوديان و مسيحيان است؛ از اين رو، محتواي كتاب به قلمرو معرفتي خاصي در الهيات يهودي- مسيحي تعلق دارد.
خواندني براي پژوهشگران و دينداران متفكر
كتاب كرنتز مي‌تواند براي گروه‌هاي گوناگوني مفيد باشد: پژوهشگران حوزه اديان تطبيقي، دانشجويان الهيات و نيز دينداراني كه مي‌خواهند با ابزارهاي مدرن خوانش متن آشنا شوند. اين كتاب نه تنها راه را براي فهم علمي‌تر متون ديني باز مي‌كند، بلكه با نگاه انتقادي صميمي خود، فرصتي براي تأمل دوباره بر شيوه‌هاي سنتي تفسير فراهم مي‌آورد.
در جهاني كه دين همچنان يكي از مهم‌ترين منابع معنا براي ميليون‌ها انسان است، مواجهه با متن ديني ديگر نمي‌تواند صرفا از سر تسليم و تقليد باشد؛ بلكه نيازمند تعقل، تحليل و بازخواني است. كتاب «روش تاريخي-انتقادي در نقد كتاب مقدس» اثري است در اين مسير: پلي ميان ايمان و عقل، ميان سنت و نقد و ميان ديانت و دانش. «روش تاريخي-انتقادي در نقد كتاب مقدس» نوشته ادگار كرنتز با ترجمه فاطمه صبايي و زهرا جعفري‌پناه توسط انتشارات كرگدن در 144 صفحه منتشر شده است.