به ياد محمد قزويني محقق و پژوهشگر تاريخ و فرهنگ ايران
محمود فاضلي
علامه محمد قزويني، محقق و مورخ بزرگ معاصر ايران در ۱۱ فروردين ۱۲۵۶ در محله دروازه شهر قزوين ديده به جهان گشود. پدرش ملاعبدالوهاب قزويني يكي از صاحبان قلم و فرهنگ بود كه در مدرسه معيرالممالك در تهران به تحصيل پرداخت، همچنين پدر قزويني در دارالتاليف و دارالترجمه ناصري در تدوين نامه دانشوران شركت داشت. محمد قزويني ابتدا صرف و نحو را زير نظر پدر آغاز كرد. سپس در محضر استاداني همچون ميرزا حسن آشتياني و حاج شيخ فضل‌الله نوري شاگردي كرد و در تمام علوم اسلامي از مقدمات صرف و نحو و معاني و بيان و بلاغت و لغت، فقه و اصول و منطق و هيات و علوم رياضي و علوم ادبي از قبيل تاريخ ادب و رجال و عروض سرآمد شد.
قزويني صرف، نحو، فقه، كلام و حكمت را نخست نزد پدر و سپس نزد استادان ديگر فرا گرفت، همچنين در مدرسه آليانس تهران به فراگيري زبان فرانسه همت گماشت و بعد از مدتي در نوشتن روزنامه «تربيت» به همكاري با ميرزا محمدحسين فروغي سردبير اين روزنامه پرداخت و در اين روزنامه و در كنار فروغي با روش كار و تحقيق ادبي و تاريخي اروپاييان آشنا شد و بسيار زود به شهرتي در زمينه‌هاي مختلف ادبي دست يافت و به‌ويژه در نحو عربي چهره‌اي شاخص شد. همچنين در تاليف بخش تاريخ اسلام در كتاب تاريخ مفصل ايران كه كتاب درسي مدارس بود، شركت داشت.
اوايل سال 1283 آقا ميرزا احمد‌خان وهابي، برادر علامه قزويني كه در لندن به سر مي‌برد و از شوق برادرش به ديدن نسخ كمياب كهن آگاه بود، از او خواست كه سفري به لندن داشته باشد و از كتابخانه بزرگ پايتخت بريتانيا ديدن كند. علامه قزويني در سفر به لندن و پس از مشاهده عظمت كتابخانه آن شهر و تامل در آن همه نفايس كتب كمياب از عربي و فارسي و... شوق مطالعه چنان به وي غلبه كرد كه با از ياد بردن خانواده و وطن، اقامت او دو سال طول كشيد.
آشنايي و صحبت با خاورشناساني مانند ادوارد براون و چند مستشرق ديگر باعث شد تا مقام علمي او بر انديشمندان غربي پوشيده نماند و آنها به استفاده از او پرداختند كه از جمله كارهاي ابتدايي وي در لندن، طبع چهار مقاله نظامي عروضي سمرقندي بود كه با حواشي عالمانه او منتشر شد. قزويني پس از سال‌ها اقامت در لندن به پاريس رفت و با بعضي خاورشناسان فرانسه نيز آشنايي يافت.
قزويني در ۱۲۹۴ به دليل جنگ جهاني اول، فرانسه را ترك كرد و به پيشنهاد حسينقلي نواب وزير مختار ايران در آلمان به برلين رفت و به مدت پنج سال در آنجا به كار تحقيقي پرداخت و بعد در ۱۲۹۹ دوباره به پاريس بازگشت و كار تصحيح كتاب‌هايي را كه نيمه‌كاره مانده بود از سر گرفت. از آن هنگام با مساعدت محمدعلي فروغي حقوق سالانه‌اي از طرف دولت ايران، براي او برقرار شد. همچنين از طرف وزارت فرهنگ مبلغي در اختيارش گذاشته شد كه از بعضي نسخ خطي نفيس عكسبرداري كند و به ايران بفرستد و او از ۱۶ كتاب عكس گرفت و همراه با مقدمه‌هايي كه براي آنها نگاشته بود به ايران فرستاد.
با شروع جنگ جهاني دوم در سال 1318 وي ناگزير شد كه اروپا را ترك كند. او از راه خشكي اروپا و از طريق تركيه و عراق در شصت‌و‌دو سالگي با كوله‌باري از تجربه به تهران بازگشت.
علامه قزويني هنگام بازگشت به ايران و با تاثير از زندگي در فرنگ و همنشيني با انديشمندان و عالمان غربي، در كارهاي علمي همت گماشت و در زمينه علم رجال، تاريخ و شناخت فرق اسلامي محققي بي‌مانند شناخته شد. در اقامت خود در ايران به ادامه كارهاي علمي و تحقيقي خويش از جمله تصحيح ديوان حافظ پرداخت. او تمام اوقات خود را صرف مطالعه، تحقيق و تصحيح متون كهن كرد. تصحيح ديوان حافظ با همكاري قاسم غني يادگار دوره اقامت او در تهران است. همچنين يكي از مهم‌ترين و برجسته‌ترين اقدامات ادبي وي، آموختن روش انتقادي و تحقيقي جديد در زبان و ادبيات فارسي به نسل معاصر بود. او مكتبي را در ايران پايه‌گذاري كرد كه در تاريخ‌نويسي، تصحيح آثار ادبي و بهطور كلي انتشار آثار خطي قديم براي محققان بعدي او سرمشق شد.
وي با تصحيح بسياري از كتاب‌هاي ادبي و همكاري مفيد با مشرق‌شناسان در خارج از كشور زمينه رشد و ارتقاي زبان ادبيات فارسي را در داخل و خارج كشور را فراهم كرد. قزويني در تصحيح متون خود، شيوه مناسب تصحيح علماي قديم اسلامي را با بهترين روشي که در كارهاي غربيان ديده بود، تلفيق كرد. علامه علاوه بر تصحيح انتفادي متون و يادداشت‌نويسي در باب متون ادبي و مولفان آنها پژوهش‌هاي ارزشمندي انجام داد.
او را پدر علم كتابشناسي در عرصه ادبيات فارسي ميدانند، زيرا بيش از ۳۵ سال از عمر خود را وقف مطالعه، مقايسه و نسخه‌برداري از نسخ خطي در كتابخانه‌هاي مشهور جهان كرد. همچنين به دليل دقت، شجاعت علمي و مقالاتي كه به رشته تحرير درآورده بود، نمايانگر امانت و وسواس علمي او است.
قزويني زبان فرانسه را خوب مي‌دانست و با زبان آلماني و انگليسي به ميزان كافي آشنا بود. زبان «سرياني» را در اروپا آموخته بود. قزويني همچنين تاريخ مغول را احيا كرد و تحقيقي كامل در فرقه اسماعيليه انجام داد و به دليل مطالعه زياد در اين حوزه، لغات تركي مغولي را مي‌دانست. همچنين به زبان و ادبيات عربي احاطه كامل داشت.
قزويني را پيشواي اهل تحقيق در روزگار ما دانسته‌اند و ترديدي نيست كه در تصحيح و تنقيح متون مربوط به فرهنگ و تاريخ ايران پيشوايي مسلم است. مشهورترين آثار مرحوم علامه قزويني «تصحيح و طبع زبان‌نامه سعدالدين وراويني، طبع چهار مقاله نظامي عروضي سمرقندي و ويرايش ديوان حافظ شيرازي با همكاري دكتر قاسم غني» نام دارد. قزويني در روز ششم خرداد 1328 درگذشت و در مقبره «ابوالفتوح رازي» در شاه عبدالعظيم به خاك سپرده شد.