در يك تحول غيرمنتظره، رهبري حزب كارگران كردستان (PKK) در ۱۲ مه اعلام كرد كه اين گروه منحل خواهد شد و اين مي‌تواند به معناي پايان درگيري 40 ساله اين گروه با تركيه پس از آغاز روند صلح بين عبدالله اوجالان، رهبر زنداني اين گروه و دولت تركيه در اكتبر گذشته باشد.
با اين حال، بخش عمده‌اي از اين درگيري نه در تركيه، بلكه در كردستان عراق رخ داده است، تركيه از دهه ۱۹۸۰ در اين منطقه با حزب كارگران كردستان درگير بود؛ درگيري‌اي كه باعث مرگ و آوارگي ده‌ها هزار تن شد و به اقتصاد اقليم آسيب رساند. با توجه به نقش بي‌ثبات‌كننده اين درگيري در اقليم كردستان، حزب دموكرات كردستان (KDP) بيش از همه حامي صلح ميان پ‌ك‌ك و تركيه هست؛ زيرا اين صلح مي‌تواند به حملات پ‌ك‌ك به اقليم كردستان خاتمه بدهد. اتحاديه ميهني كردستان (PUK) و حزب دموكرات كردستان نيز در فرآيندهاي قبلي صلح بين تركيه و پ‌ك‌ك نقش ميانجي را ايفا کردند.
درحالي كه پ‌ك‌ك در سال ۱۹۸۲ از طريق توافقي با حزب دموكرات كردستان عراق وارد كوهستان قنديل در كردستان عراق شد متعاقبا در دهه ۱۹۹۰ حضور خود را به خارج از قنديل گسترش داد و در طول جنگ داخلي كردستان با حزب دموكرات كردستان وارد جنگ شد و در جريان عمليات مرزي ارتش تركيه عليه حزب كارگران كردستان در شمال عراق - كه از سال ۲۰۱۹ افزايش يافته است - درگيري‌ها و تنش‌هايي نيز بين حزب دموكرات كردستان و پ‌ك‌ك در اقليم كردستان رخ داد. اين تنش در قالب درگيري با نيروهاي پيشمرگه، ترورچهره‌هاي مخالف، آتش زدن اماكن عمومي و حملات پهپادي به نيروهاي اقليم كردستان انجام گرفت. درگيري تركيه و پ‌ك‌ك همچنين منجر به تلفات غيرنظاميان در كردستان عراق شده است، نمونه بارز آن در سال 2022 رخ داد؛ زماني كه 8 گردشگر عراقي در سال ۲۰۲۲ در حملات هوايي تركيه كشته شدند و اين حادثه باعث تشديد تنش‌هاي ديپلماتيك بين بغداد و آنكارا شد. فعاليت‌هاي نظامي پ‌ك‌ك براي حزب دموكرات كردستان بسيار نگران‌كننده بود؛ از اين رو از اين حزب خواسته شد كه اقليم كردستان را ترك کند. همچنين در سال ۲۰۲۱ حزب دموكرات كردستان خود را بخشي از دور جديد مذاكرات صلح پ‌ك‌ك با تركيه اعلام كرده است.
حمايت عمومي و اميدها براي روند صلح
باتوجه به روند صلح اخير، حزب دموكرات كردستان بار ديگر حمايت خود را آشكارا از اين ابتكار اعلام كرد و از درخواست اوجالان در ۲۷ فوريه براي خلع سلاح پ‌ك‌ك استقبال نمود و آمادگي خود را براي مشاركت و ايفاي نقش در پيشبرد روند صلح در تركيه، ابراز کرد.
ناگفته نماند كه در جريان دوره‌هاي قبلي رايزني‌هاي صلح، مقامات اقليم كردستان در جلسات با مقامات تركيه كه با دعوت از احمد داوود اوغلو، نخست‌وزير سابق تركيه انجام شده بود، شركت كردند. نمايندگان حزب برابري و دموكراسي خلق‌هاي كرد (DEM) در امرلي تاكنون سه بار از منطقه كردستان بازديد كردند تا پيام اوجالان رهبر پ‌ك‌ك را منتقل كند. مسعود بارزاني، رييس حزب دموكرات كردستان در ۱۵ مه ضمن اشاره به فرصت‌هاي منحصر به فرد اين دور اظهار داشت: «ما با تمام توان از اين روند حمايت مي‌كنيم و آماده‌ايم هر كاري كه لازم باشد انجام بدهيم. آنچه اكنون اتفاق مي‌افتد واقعا با سال‌هاي گذشته متفاوت است. اين‌بار، تقريبا همه احزاب در تركيه، چه در قدرت و چه در اپوزيسيون، صداي واحدي دارند كه اين مساله بايد حل شود.» تلاش‌هاي حزب دموكرات كردستان براي مشاركت دادن همه ذي‌نفعان در اين فرآيند، به ويژه همه طيف‌هاي سياسي كردها، جلساتي با حضور نمايندگاني از كردهاي سوريه برگزار شد.
در ۱۶ ژانويه، مسعود بارزاني، رييس حزب دموكرات كردستان و مظلوم عبدي، فرمانده نيروهاي دموكراتيك سوريه (SDF) در اربيل ديدار كردند، ديداري كه بدون مذاكرات صلح فعلي در تركيه امكان‌پذير نبود و در آن، بارزاني، رييس حزب دموكرات كردستان، خواسته‌هاي تركيه براي اخراج پ‌ك‌ك از سوريه را مطرح كرد.
نچيروان بارزاني، رييس اقليم كردستان و مسعود بارزاني، رييس حزب دموكرات كردستان، نيز در ۲۱ مارس، نمايندگاني را به نشانه حمايت از اين روند، به شهر دياربكر در جنوب شرقي تركيه فرستادند. نچيروان بارزاني، رييس‌جمهور نيز ممكن است به تسهيل ديدار ۱۰ آوريل بين حزب دموكرات كردستان و رييس‌جمهور تركيه، اردوغان، كمك كرده باشد.
پايان مسالمت‌آميز درگيري تركيه و پ‌ك‌ك در تركيه، تاثير مثبتي در سراسر مرز كردستان عراق و فراتر از آن خواهد داشت. پايان درگيري مسلحانه، به ثبات منطقه‌اي كمك خواهد كرد، اقتصادهاي منطقه‌اي را تقويت مي‌كند و از اهداف سياست ترامپ براي برقراري صلح و پايان دادن به «جنگ‌هاي ابدي» محلي حمايت مي‌كند، بنابراين مقامات حزب دموكرات كردستان اميدوارند كه اگر پ‌ك‌ك و ارتش تركيه هر دو از منطقه كردستان عقب‌نشيني كنند، منجر به ثبات بيشتر در اين مناطق مرزي شود و يكي از نقاط تنش بين تركيه و عراق را از بين ببرد.
اگر پ‌ك‌ك از مناطق تحت كنترل خود در دهوك خارج شود، اين امر مي‌تواند درنهايت به احياي اقتصاد داخلي و گردشگري در اين مناطق مرزي كمك كند. بيش از ۴۰۰ روستا در استان دهوك به دليل درگيري تخليه شده‌اند.
مناطقي در استان دهوك، به‌رغم درگيري فعال پ‌ك‌ك و تركيه در اين منطقه، در ماه‌هاي گرم تابستان گردشگراني از ساير نقاط عراق را به خود جذب كرده است. از سال ۲۰۱۹، تركيه همچنين پايگاه‌ها و پست‌هاي نظامي خود را در اين مناطق گسترش داده است كه شامل بيش از ۲۰۰ موقعيت نظامي در مناطقي كه عمدتا در نزديكي حزب دموكرات كردستان هستند.
تركيه حملات پهپادي خود را در اقليم كردستان افزايش داده است. وقتي پ‌ك‌ك از اين مناطق عقب‌نشيني كند، هماهنگي بين حزب دموكرات كردستان و تركيه و همچنين بغداد و تركيه براي تحويل اين پايگاه‌ها به نيروهاي پيشمرگه يا نيروهاي مرزباني عراق به رفع يك نقطه اختلاف در روابط تركيه و عراق كمك خواهد كرد. پيش از اين، بغداد خواستار خروج ارتش تركيه و پ‌ك‌ك از خاك عراق شده بود و تركيه سال گذشته قول داده بود كه پايگاه بعشيقه در نينوا را به عراق تحويل بدهد. عدم كاربرد عملياتي اين پايگاه از سوي تركيه ممكن است به سرعت بخشيدن به اين روند كمك كند.
مساله خلع سلاح و ادغام مجدد پيكارجويان
پ‌ك‌ك
با اين حال، بزرگ‌ترين سوال اين است كه چگونه مي‌توان حدود 5 هزار جنگجوي مسلح پ‌ك‌ك در كردستان عراق را خلع سلاح كرد و هنوز مشخص نيست كه رهبران و پيكارجويان اين حزب در صورت خلع سلاح به كجا خواهند رفت؟ يكي از مقامات حزب دموكرات كردستان گفت: «من نمي‌دانم كه آيا اين پيكارجويان در كردستان خواهند ماند و خود را تسليم مي‌كنند يا به اروپا خواهند رفت؟» در اين رابطه، هم حزب دموكرات كردستان و هم ديگر حزب اصلي اقليم كردستان يعني اتحاديه ميهني كردستان (PUK)مي‌توانند در استقبال و ميزباني از نيروهاي سابق پ‌ك‌ك كه سلاح خود را زمين گذاشتند، مشاركت کنند.
حزب دموكرات و اتحاديه ميهني كردستان مي‌توانند در فرآيند خلع سلاح نقشي ايفا كنند، به طوري كه سلاح‌هاي سنگين نگهداري شده توسط پ‌ك‌ك به نيروهاي پيشمرگه واگذار شود. رسانه‌هاي تركيه پيش‌تر اين پيشنهاد را مطرح كرده بودند كه خلع سلاح پ‌ك‌ك بايد به طور مشترك تحت نظارت اقليم كردستان و تركيه انجام شود.
لازم به ذكر است كه اين احزاب در خلع سلاح ديگر بازيگران غيردولتي در قلمروی خود، مانند احزابي كه پس از انقلاب اسلامي در سال ۱۹۷۹ از ايران به منطقه كردستان عراق گريختند و سلاح‌هاي خود را براساس توافق امنيتي مارس ۲۰۲۳ كه بين ايران و عراق انجام شد به پيشمرگه‌ها تحويل دادند، نقش داشتند، سناريوي مشابهي كه در رابطه با حزب كارگران كردستان نيز تكرار شد و آنها را از مناطق مرزي و كوهستان‌ها بيرون راند و به عنوان غيرنظامي در اردوگاه‌هاي موقت مستقر كرد و در عين حال مواضع آنها را با اعضاي نيروهاي پيشمرگه كرد گارد مرزي عراق جايگزين كرد.
در مورد مكان اقامت نهايي اين جنگجويان سابق، اتحاديه ميهني و حزب دموكرات كردستان مي‌توانند به اعضاي پ‌ك‌ك كارت اقامت بدهند كه به آنها اجازه مي‌دهد در جامعه محلي ادغام شوند و در بازار كار محلي جذب شوند. در حال حاضر حداقل صدها فرمانده و جنگجوي سابق پ‌ك‌ك و همچنين جنگجويان سابق نيروهاي دموكراتيك سوريه در اقليم كردستان عراق زندگي مي‌كنند، جايي كه آنها در نيروهاي نظامي كردستان عراق و همچنين مشاغل غيرنظامي، از جمله در رسانه‌ها، بخش ساخت و ساز و بخش مهمانداري، شغل پيدا كردند. برخي مانند عزيز ويسي، فرمانده سابق پ‌ك‌ك، به نيروهاي امنيتي حزب دموكرات كردستان پيوستند، در حالي كه برخي ديگر مانند عثمان اوجالان، برادر عبدالله اوجالان، كه قبل از مرگش در مناطق تحت كنترل اتحاديه ميهني كردستان زندگي مي‌كرد و قبلا حزب سياسي خود را اداره مي‌كرد، زندگي غيرنظامي را در پيش گرفتند. ديگر اعضاي سابق پ‌ك‌ك نيز با موفقيت در اروپا، به ويژه به آلمان، درخواست پناهندگي دادند و اقامت گرفتند.
جنگجويان سابق حزب كارگران كردستان نيز ممكن است بتوانند در رفع برخي از چالش‌هاي منطقه كه در نتيجه اين درگيري‌ها ايجاد شد، نقشي ايفا كنند. جنگ بين تركيه و حزب كارگران كردستان منجر به ايجاد حدود ۹۶ مايل مربع ميدان مين در كردستان عراق شده است كه اغلب تنها چند صد يارد از روستاها فاصله دارند. جنگجويان سابق پ‌ك‌ك نيز مي‌توانند براي مين‌روبي به كار گرفته شوند. يكي از مشهورترين مين‌روبي‌ها در طول جنگ نيروهاي پيشمرگه عليه داعش، يك مبارز سابق پ‌ك‌ك بود. دكتر سعيد چوروكايا (دكتر سليمان) با مين‌روبي جان صدها پيشمرگه را نجات داد و در سال ۲۰۱۶ پس از مجروح شدن در اثر انفجار در روستاي تشراب در بيمارستان درگذشت.
همچنين بايد براي اردوگاه پناهندگان كرد در مخمور، كه ميزبان بيش از 12 هزار كرد است كه در دهه ۱۹۹۰ از تركيه گريختند و به دليل حضور جنگجويان پ‌ك‌ك مرتبا توسط تركيه بمباران شده است، راه‌حلي پيدا شود.
حزب دموكرات كردستان ممكن است بتواند از روابط خود با تركيه استفاده كند تا به پناهندگان اين امكان را بدهد كه با خيال راحت به تركيه بازگردند يا اجازه اقامت در منطقه كردستان را داشته باشند.
حزب دموكرات كردستان همچنين اميدوار است كه روند صلح بتواند به پيشبرد اهداف توافق سنجار ۲۰۲۰ كه مورد حمايت سازمان ملل بود و با هدف عادي‌سازي وضعيت در سنجار و اخراج گروه‌هاي وابسته به پ‌ك‌ك يا ادغام آنها در پليس محلي شكل گرفته بود، تسهيل کند.
حضور حزب كارگران كردستان و ائتلاف آنها با گروه‌هاي مرتبط با حشدالشعبي در سنجار، نقطه انطلاق ديگري براي عراق فراهم كرده و روابط عراق و تركيه را متشنج كرده است.
تركيه همچنين در گذشته ايران را به حمايت از پ‌ك‌ك متهم كرده است. واحدهاي مقاومت محلي شنگال (YBS) كه از سال ۲۰۱۴ در شنگال (سنجار) تاسيس شد و هدفش مبارزه با داعش و حمايت از جامعه ايزدي بود، اغلب مورد حملات هوايي تركيه قرار گرفت و بسياري رهبران ارشد اين گروه در اين حملات كشته شدند. يك روند صلح موفق مي‌تواند اجراي توافق شنگال را كه براي ايجاد يك چارچوب مديريتي مشخص براي اين منطقه مورد مناقشه بين اربيل و بغداد طراحي شده است، تسهيل كند. روند صلح فرصتي را براي ايجاد صلح و ثبات بيشتر نه‌تنها براي تركيه، بلكه براي اقليم كردستان كه از سال ۲۰۱۹ بار اصلي جنگ بين پ‌ك‌ك و تركيه را بر دوش كشيده است، فراهم مي‌كند.
اين روند مي‌تواند راه‌حل‌هايي را براي مجموعه‌اي از مشكلات و مسائل از جمله پناهندگان كرد تركيه كه در اردوگاه مخمور ساكن هستند، نقطه اختلاف ديرينه بين عراق و تركيه هستند در خلال توافق شنگال، به شهرها و روستاهاي خود بازگردند. احزاب كرد در عراق همچنين مي‌توانند نقش كليدي را در تسهيل خلع سلاح جنگجويان پ‌ك‌ك ايفا كنند و با اعطاي كارت شناسايي به پيكارجويان سابق اين حزب به ادغام آنان در بازار كار محلي كمك كنند. احزاب كرد عراقي از مذاكرات صلح بين تركيه و پ‌ك‌ك حمايت مي‌كنند زيرا معتقدند كه روند صلح مي‌تواند به احياي اقتصاد محلي و گردشگري منجر شود و به كنترل اين حزب بر قلمرو كردستان عراق پايان دهد. اين رغبت مي‌تواند توسط ساير ذي‌نفعان و بازيگران بين‌المللي، مانند كميساريای سازمان ملل در عراق، تشويق و حمايت شود تا اطمينان حاصل شود كه شرايط در كردستان عراق براي پايان دايمي اين درگيري چند دهه‌اي وجود دارد.
نويسنده كتاب «كردهاي شمال سوريه: حكومت‌داري، تنوع و منازعات» و فعال در موسسه مطالعاتي «فكره فروم»
موسسه مطالعاتي واشنگتن