« اعتماد» در گفت‌وگو با اردشير پشنگ بررسي كرد
صلح در دل بحران!
ادامه حيات سياسي اردوغان در گرو صلح با كردها قرار دارد؟
حديث روشني
حزب كارگران كردستان (پ.ك.ك) كه از دهه 1980 ميلادي جنگ مسلحانه عليه دولت تركيه را آغاز كرده بود، روز دوشنبه با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه به مبارزه مسلحانه خود پايان مي‌دهد. در همين راستا گروهي از ناظران بر اين باورند اين تحول، كه در پي درخواست عبدالله اوجالان، رهبر زنداني اين گروه، صورت گرفته، ممكن است بزرگ‌ترين تغييرات در معادلات سياسي تركيه و حتي منطقه را ايجاد كند. اوجالان، كه در طول سال‌ها به نماد مبارزه كردها براي حقوق خود تبديل شده، در پيامي از زندان اعلام كرده بود كه مبارزه مسلحانه ديگر كاركرد خود را از دست داده و براي حل مساله كردها بايد از مسير سياست و گفت‌وگو استفاده شود. در همين حال در متن بيانيه رسمي پ.ك.ك آمده است كه اين گروه ماموريت خود را به پايان رسانده و معتقد است كه اكنون مساله كردها به جايي رسيده كه مي‌توان آن را از طريق سياست دموكراتيك حل و فصل كرد. رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه نيز در پي صدور اين اعلاميه، از آن استقبال كرد و آن را گامي مثبت در جهت امنيت و آرامش منطقه دانسته است. با اين حال، تحليلگران سياسي همچنان سوالات زيادي درباره جزييات اين تصميم و نحوه اجراي آن دارند. به باور گروهي از ناظران يكي از بزرگ‌ترين نگراني‌ها اين است كه آيا اين تصميم شامل نيروهاي كرد در سوريه خواهد شد يا خير، چراكه نيروهاي دموكراتيك سوريه (SDF)، كه تحت رهبري كردها قرار دارند و از سوي ايالات‌متحده حمايت مي‌شوند، همواره هدف حملات نظامي تركيه بوده‌اند. گروهي ديگر اما با اشاره به عدم انتشار جزيياتي از نحوه اجراي تصميم اخير اين حزب مدعي‌اند عدم شفافيت در مورد فرآيند خلع سلاح و سرنوشت فرماندهان پ.ك.ك نيز نگراني‌هاي مضاعفي را در باب سرنوشت‌شان ايجاد كرده است. اما هستند گروهي كه بر اين باورند اين اعلاميه مي‌تواند به‌طور موقت به پايان يكي از طولاني‌ترين درگيري‌هاي مسلحانه در تاريخ تركيه منجر شود، اما مسير اجرايي آن مي‌تواند با چالش و پيچيدگي‌هاي زيادي همراه باشد. به اين بهانه روزنامه اعتماد با هدف بررسي فرضيه‌هاي
پيش رو و همچنين پيامدهاي احتمالي انحلال حزب كارگران كردستان با اردشير پشنگ، پژوهشگر ارشد مسائل خاورميانه و متخصص مسائل و تحولات كردها، گفت‌وگو كرده است. به باور پشنگ آنچه در رابطه با كردها درحال وقوع است تحولي بسيار مهم در سطح منطقه‌اي است كه از يك‌سو تاثير عميقي بر مساله كردها در خاورميانه خواهد گذاشت و از سوي ديگر، يكي از اصلي‌ترين گره‌هاي امنيتي تركيه، كه به‌نوعي پاشنه آشيل اين كشور در صد سال گذشته بوده، اكنون در مسير حل شدن قرار گرفته است. مشروح اين گفت‌وگو را در ادامه مي‌خوانيد:
ارزيابي شما از پيامدهاي تصميم اخير حزب كارگران كردستان (پ.ك.ك) براي دولت تركيه و حزب عدالت و توسعه و همچنين ساختار سياسي، قومي و هويتي اين كشور چيست؟
اعلام خبر خلع سلاح و به‌ويژه انحلال حزب كارگران كردستان (پ.ك.ك) را مي‌توان يكي از مهم‌ترين تحولات سياسي-امنيتي خاورميانه در پنجاه سال گذشته دانست. موضوعي كه نه تنها تركيه، بلكه چندين كشور منطقه‌اي را به شكل مستقيم و ده‌ها بازيگر بين‌المللي را به‌صورت غيرمستقيم درگير خود كرده بود. درگيري مسلحانه ميان پ.ك.ك و دولت تركيه كه از سال ۱۹۸۴ آغاز شد، اكنون به‌نظر مي‌رسد به پايان خود نزديك شده باشد. با اين حال، جزييات اين تحول همچنان به طور كامل مشخص نيست. پرسش اصلي اين است كه آيا پ.ك.ك به‌طور كامل منحل خواهد شد يا در قالبي جديد تا دريافت برخي ضمانت‌ها و عمل به وعده‌ها توسط دولت تركيه به حيات خود ادامه خواهد داد؟
اولا بايد گفت كه فرآيند خلع سلاح همواره يك فرآيند زمان‌بر و پيچيده است و ثانيا براساس گفته منابع غيررسمي، احتمالا بخشي از ساختار پ.ك.ك با عناويني مانند پژاك، حداقل تا يك سال آينده و دريافت ضمانت‌هاي سياسي و حقوقي لازم از سوي دولت تركيه به فعاليت خود ادامه خواهد داد. فرآيند صلح يا آشتي در تركيه، مطابق توافقاتي كه با دولت مركزي صورت گرفته، قرار است با برداشتن گام‌هايي جدي همراه باشد؛ از جمله اصلاح برخي قوانين در پارلمان، آزادي زندانيان سياسي عضو پ.ك.ك و نيز آزادي چهره‌هاي سياسي كرد كه با اتهاماتي نظير همكاري يا حمايت از پ.ك.ك در زندان به‌سر مي‌برند. در مراحل بعدي نيز، اگر اين اقدامات ادامه يابد، به‌نظر مي‌رسد امكان انحلال ديگر گروه‌هاي وابسته به پ.ك.ك نيز فراهم شود. در هر صورت، آنچه در حال وقوع است تحولي بسيار مهم در سطح منطقه‌اي است كه از يك‌سو تاثير عميقي بر مساله كردها در خاورميانه خواهد گذاشت و از سوي ديگر، يكي از اصلي‌ترين گره‌هاي امنيتي تركيه، كه به‌نوعي پاشنه آشيل اين كشور در صد سال گذشته بوده، اكنون در مسير حل شدن قرار گرفته است.
با توجه به اينكه كردهاي سوريه پيش‌تر اعلام كرده بودند كه خلع سلاح پ.ك.ك ارتباطي به آنها ندارد و همچنين با درنظر گرفتن احتمال عقب‌نشيني نيروهاي امريكايي از شمال‌شرق سوريه بعد از پيروزي دونالد ترامپ در انتخابات امريكا، شرايط و آينده كردهاي سوريه را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
به نظر مي‌رسد بخشي از توافقات ميان دولت تركيه و عبدالله اوجالان، رهبر محبوس حزب كارگران كردستان (پ.ك.ك)، چه به‌صورت رسمي و چه در قالب مذاكرات غيررسمي، ناظر بر تعيين سرنوشت آينده كردهاي سوريه در منطقه روژاوا باشد. كردهاي روژاوا، همان‌طور كه روشن است، طي چهار دهه گذشته، از منظر سازماني، سياسي و ايدئولوژيك، با وجود تغيير نام‌ها و عناوين اما عملا بخشي از ساختار پ.ك.ك محسوب مي‌شدند. شواهد ميداني نظير تصاوير عبدالله اوجالان و پرچم‌هاي پ.ك.ك كه در مقرها و مراكز نظامي، امنيتي و سياسي كردهاي سوريه ديده مي‌شود، تاييدي بر اين پيوستگي ساختاري و ايدئولوژيك است. سرنوشت آتي اين منطقه، به ويژه با روي كار آمدن دولتي همسو با تركيه در دمشق، بيش از پيش به روند صلح ميان دولت تركيه و پ.ك.ك گره خورده است. آنچه پيداست، شكل‌گيري نوعي توافق ضمني ميان طرفين درخصوص آينده كردهاي سوريه است. به نظر مي‌رسد تلاش‌هايي در جريان است تا فرمولي مشترك ميان كردهاي روژاوا و دولت مركزي سوريه به رهبري احمد الشرع تدوين شود. با اين حال، اين فرمول تاكنون نهايي نشده و اختلاف‌نظرهايي ميان طرفين همچنان پابرجاست. از يك‌سو، كردها خواهان ساختاري غيرمتمركز هستند كه به آنان اجازه دهد مديريت محلي مناطق تحت كنترل خود را در دست گيرند. از سوي ديگر، دولت مركزي سوريه تاكيد دارد كه اين نيروها بايد در ساختارهاي نظامي
-امنيتي-سياسي كشور ادغام شوند؛ در مقابل، حاضر است بسته به جمعيت و ميزان نفوذ كردها، سهم مشخصي از پست‌هاي وزارتي و امنيتي را دراختيار آنان قرار دهد، اما اين الگوي پيشنهادي هنوز به جمع‌بندي نهايي نرسيده است. در مجموع، آنچه در جريان است، مسيري از توافقات و گفت‌وگوها ميان كردهاي سوريه و دولت دمشق است كه بي‌ترديد از دل مذاكرات آنكارا و ايمرالي و سرنوشت آتي پ.ك.ك مي‌گذرد. بر اين اساس اين خلع سلاح را مي‌توان گامي بزرگ در جهت شكل‌گيري ثبات نسبي در مناطق كردنشين سوريه دانست.
آيا خلع سلاح پ.ك.ك مي‌تواند فرصتي باشد براي رجب طيب اردوغان تا بستر را براي ماندنش در قدرت هموار سازد؟
براي تحليل تاثير روند خلع سلاح و انحلال پ.ك.ك بر آينده سياسي تركيه، بايد از دو منظر به موضوع نگريست؛ نخست، از زاويه‌اي كلي و تاريخي، مساله كردها در طول يك قرن گذشته، از زمان تاسيس جمهوري تركيه تاكنون، مهم‌ترين چالش امنيتي و سياسي اين كشور بوده است؛ چالشي كه به نوعي پاشنه‌آشيل دولت‌هاي مختلف در تركيه محسوب مي‌شود. اتحاديه اروپا نيز بارها بر اين مساله تاكيد كرده و آن را از‌جمله موانع اصلي عضويت تركيه در اتحاديه دانسته است. نبود راه‌حل مسالمت‌آميز براي بحران كردها، در كنار ناكامي دولت‌ها در پيشبرد اصلاحات دموكراتيك، از عوامل اصلي بي‌اعتمادي اروپا و غرب به آنكارا بوده است. طي چهار دهه گذشته، درگيري مسلحانه ميان پ.ك.ك و دولت تركيه دست‌كم ۴۰ تا ۵۰ هزار كشته برجاي گذاشته و صدها ميليارد دلار خسارت نظامي، اقتصادي و اجتماعي بر كشور تحميل كرده است. در چنين چارچوبي، حل مساله كردها ديگر صرفا يك بحران امنيتي نيست، بلكه به‌مثابه يك پرونده استراتژيك، فرادولتي و فراحزبي تلقي مي‌شود. چنانچه فرد يا جرياني بتواند اين گره تاريخي را بگشايد، بي‌ترديد نقطه عطفي در تاريخ صدساله جمهوري تركيه رقم خواهد زد. در اين ميان، رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور كنوني، از مدت‌ها پيش تلاش كرده خود را به عنوان چهره‌اي معرفي كند كه مي‌تواند اين «اسب سركش» را مهار و به مقصد صلح برساند. در سطح دوم، تحولات داخلي تركيه و شرايط سياسي جاري نيز نقشي تعيين‌كننده در تسريع روند مذاكرات و توافق احتمالي ميان دولت و پ.ك.ك ايفا كرده‌اند. حزب عدالت و توسعه، با وجود دو دهه سلطه سياسي، اكنون با انتقادات جدي در سطح جامعه و نخبگان سياسي روبه‌رو است. براساس نظرسنجي‌هاي اخير، اكرم امام‌اوغلو، شهردار پرطرفدار استانبول، به عنوان اصلي‌ترين رقيب اردوغان در انتخابات آتي رياست‌جمهوري، از شانس بالايي براي پيروزي برخوردار است. نكته قابل‌توجه آنكه همان اتهاماتي كه پيش‌تر عليه سياستمداران كرد، از‌جمله صلاح‌الدين دميرتاش، مطرح مي‌شد، اين‌بار عليه امام‌اوغلو به‌كار رفته است. وي نيز در حال حاضر با پرونده قضايي مواجه شده و در زندان است و امكان مشاركت در انتخابات رياست‌جمهوري براي او در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. با اين حال، چهره‌هاي ديگري از ميان اپوزيسيون وجود دارند كه توان رقابت با اردوغان را دارند و در صورت پيروزي، مي‌توانند ربع قرن سيطره سياسي اردوغان و حزب عدالت و توسعه را به چالش جدي بكشند و حتي به پايان برسانند. در اين ميان، بازگشت كارت كرد به صحنه سياست تركيه، به ويژه در آستانه انتخابات ۲۰۲۶، يادآور تجربه سال‌هاي ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۳ است. در آن دوره، اتحاد ميان كردهاي محافظه‌كار و مذهبي از يك‌سو و كردهاي تحول‌گرا و دموكراسي‌خواه از سوي ديگر با حزب عدالت و توسعه موجب پيروزي قاطع اين حزب در سه انتخابات پياپي و سرنوشت‌ساز مجلس شد، اما پس از سال ۲۰۱۳ اين اتحاد به‌تدريج دچار فرسايش و گسست شد. اكنون نشانه‌هايي از احياي آن اتحاد به چشم مي‌خورد. هدف اين‌بار، جلب حمايت كردها براي اصلاح برخي اصول قانون اساسي از مسير پارلمان و سپس همراهي آنان با اردوغان در انتخابات رياست‌جمهوري است. در صورت ادامه روند صلح و اعطاي امتيازهايي به جامعه كرد، احتمال بازگشت حمايت آنان از حزب عدالت و توسعه افزايش خواهد يافت؛ حمايتي كه مي‌تواند نقش مهمي در تداوم قدرت اردوغان ايفا كند.