گروه حوادث
ساعت ۵ و ۱۰ دقيقه صبح روز پنجشنبه ۱۱ ارديبهشت ماه جاري زلزله‌اي به بزرگي ۵ ريشتر رشتخوار استان خراسان رضوي را لرزاند. طبق گفته «مسعود ياوري»، مديركل بحران استان خراسان رضوي ۲۹ نفر در پنج شهرستان نزديك به كانون زمين‌لرزه دچار مصدوميت شده‌اند. در اول ارديبهشت نيز زمين‌لرزه‌اي به بزرگي ۴.۲ ريشتر اردكان فارس را لرزاند و دست‌كم ۴ مصدوم برجاي گذاشت.
از ابتداي فروردين ۱۴۰۴ تاكنون زمين‌لرزه‌هاي متعددي با بزرگي بيش از ۴ ريشتر در برخي نقاط ايران رخ داده كه احتمال وقوع زمين‌لرزه ۷ ريشتري در مركز ايران را افرايش مي‌دهد.
زمين‌لرزه‌هاي دو ماه اخير
«مهدي زارع»، رييس مركز پيش‌بيني زلزله و استاد گروه زلزله‌شناسي مهندسي پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي در مورد زمين‌لرزه‌هاي ماه‌هاي اخير به «اعتماد» مي‌گويد: «از يازده اسفند 1403 تا 16 فروردين 1404 تعداد 28 زلزله با بزرگاي بيش از 4 در پهنه ايران و پيرامون آن رخ داده است. چندين زمين‌لرزه قابل توجه در ايران به ويژه مناطقي مانند نطنز، هجدك در استان كرمان و نواحي نزديك خليج‌فارس در مرز عربستان سعودي و قطر و همچنين ساحل بحرين رخ داده است.
در روز اول فروردين 1404 زلزله جزن در شرق نطنز با بزرگاي ۴.۸ در ساعت ۱۰ و ۲۳ دقيقه، صبح جمعه اول فروردين ۱۴۰۴ در ۱۰ كيلومتري شرق نطنز و در ۳ كيلومتري جنوب جزن روي قطعه از سامانه گسله اردستان رخ داد. گسل اردستان، واقع در شمال شرق اصفهان بخشي از يك پهنه گسله فعال در ايران مركزي، با ساز و كار امتداد لغز و فشاري در سامانه گسله قم- زفره واقع است. تاكنون هيچ زمين‌لرزه شديد با بزرگاي بيش از ۶ و اصلي با بزرگاي بيش از ۷ ريشتر ثبت شده‌اي به‌طور مستقيم به اين گسل نسبت داده نشده است.
نزديكي آن به مناطق پرجمعيتي مانند اصفهان و كاشان و نطنز نشان از اهميت آن دارد. زلزله M4.8 در اول فروردين ۱۴۰۴ در راستاي گسل اردستان در مقايسه با رويدادهاي بزرگ‌تر انرژي نسبتا كمي آزاد مي‌كند. گسل اردستان و گسل جنوب اردستان هر دو در شمال نطنز به گسل زفره مي‌رسند. زمين‌لرزه‌ها مي‌توانند زمين‌لرزه‌هاي بعدي را از طريق انتقال تنش استاتيكي/ ديناميكي تحريك كنند.
اثر يك رويداد M4.8 و پس‌لرزه ۴.۵ روي گسل‌هاي مجاور معمولا محدود است ولي وجود دارد. تغييرات تنش قابل توجهي كه قادر به ايجاد يك زلزله بزرگ هستند، در مواردي با زلزله‌هاي كوچك‌تر به عنوان مقدمه رخداد بزرگ‌تر همراه مي‌شود.
احتمال شروع به گسيختگي براي وقوع يك زمين‌لرزه اصلي در نطنزبستگي به اين دارد كه گسيختگي منجر به زلزله نطنز روي صفحه گسل اردستان دقيقا كدام جهت بوده است. احتمالا وقوع پس لرزه با بزرگاي ۴.۵ در روز ششم فروردين در سوي غرب كانون لرزه اصلي اول فروردين ۱۴۰۴ نشان مي‌داد كه جهت گسترش گسيختگي به سوي غرب بوده است. بنابراين چه بسا بتوان تصور كرد كه محل اتصال پهنه گسله اردستان به گسل زفره در شمال نطنز با اين زمين‌لرزه تحت تنش بالاتري قرار گرفته است. از اين نظر پايش گسل زفره و كل سامانه گسله قم زفره بسيار مهم است.»
آيا احتمال زلزله ۷ ريشتري در مركز ايران
وجود دارد؟
زارع همچنين مي‌گويد: «با وقوع زمين‌لرزه بزرگ تاريخي منجر به نابودي تمدن سيلك كاشان - در حدود ۵۰۰۰ سال قبل مي‌توان سامانه گسله قم- زفره و قطعه گسل فين/كاشان را مسبب رخداد زمين‌لرزه مزبور در نظر گرفت. گسل زفره قطعه مجاور جنوبي گسله جنبا شدن در رخداد بزرگ سيلك است. پتانسيل لرزه‌اي گسل زفره به سرعت لغزش، تجمع كرنش و فعاليت تاريخي آن توان لرزه‌زايي آن براي رخداد زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي ۷ ريشتر را نشان مي‌دهد. گسل مزبور از زماني كه هنوز مشخص نشده، قفل شده و دوره‌هاي نبود لرزه‌اي طولاني را تجربه كرده است. تغيير شكل و كرنش در حال انباشته شدن است. البته معمولا براي پايش دقيق احتمال گسيخته شدن گسل زفره لازم است تا هم مطالعه پايش ديرينه لرزه‌شناسي و هم پايش دقيق نقشه‌برداري روي گسل و هم شبكه لرزه‌نگاري روي گسل‌هاي اين پهنه انجام شود. ارزيابي‌هاي احتمالي خطر لرزه‌اي بر زير نظر گرفتن دقيق رفتار گسل مربوط است. سامانه گسله قم - زفره به طول بيش از 250 كيلومتر از ارتفاعات جنوب قم تا ارتفاعات روستاي زفره در 60 كيلومتري شمال شرق اصفهان امتداد دارد. اين سامانه گسله شامل حداقل چهار قطعه است. اولين نقطه در قم حدود 60 كيلومتر طول دارد و از 5 كيلومتري جنوب قم عبور مي‌كند. قطعه دوم گسل راوند طول حدود 50 كيلومتر است. گسل كاشان سومين بخش از گسل قم - زفره طول حدود 60 كيلومتر است. قطعه چهارم گسل زفره است كه حدود ۱۰۰ كيلومتر طول دارد و از شهر نطنز نيز مي‌گذرد. از سوي ديگر فقط ۵ الي ۱۰ درصد از زمين‌لرزه‌هاي متوسط با يك رويداد بزرگ‌تر در عرض چند ماه پس از آن (بر اساس آمار جهاني) اتفاق افتاده‌اند. در ايران خوشه‌هايي از زمين‌لرزه‌هاي متوسط گاهي مقدم بر رويدادهاي بزرگ‌تر هستند، اما الگوي كوتاه‌مدت مشخصي هنوز در اين پهنه‌هاي مزبور در چهار روز ابتداي فروردين ۱۴۰۴ ايجاد نشده است، ولي بررسي الگوهاي توزيع خوشه‌هاي لرزه‌زا در روزهاي بعدي ادامه مي‌يابد. با بررسي زلزله‌هاي رخ داده از آغاز سال ۱۴۰۴ اين سوال مطرح است كه آيا احتمال زلزله ۷ ريشتري در مركز ايران وجود دارد؟ نبودهاي لرزه‌اي و الگوهاي تاريخي در ايران مركزي وجود دارند و برخي بخش‌هاي سامانه‌هاي گسلي ايران مركزي (مانند كوهبنان، انار، دشت بياض، دهشير، زفره، كاشان و نايبند) پتانسيل زمين‌لرزه‌هاي اصلي با بزرگاي بيش از ۷ را دارند، اما دوره بازگشت آنها طولاني است. هيچ زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي بيش از ۷ در نزديكي كانون اين دو رويداد اخير در دهه‌هاي اخير رخ نداده، به اين معني كه ممكن است فشار در حال انباشته شدن باشد. احتمال ۱۰ الي ۲۰ درصدي براي زمين‌لرزه با بزرگاي بيش از ۷ در ايران مركزي ظرف ۲ تا ۳ ماه آغاز سال ۱۴۰۴ وجود دارد. اين احتمال در صورت وقوع زمين‌لرزه‌اي كوچك تا متوسط به صورت خوشه‌هاي جدي بيشتر خواهد شد. هر يك از اين زمين‌لرزه‌ها در نزديكي يك گسل قفل شده و بزرگ مانند گسل كوهبنان يا زفره تنش را در بخش مجاور افزايش داده است. سامانه گسله كوهبنان در نزديك هجدك آخرين گسيختگي بزرگش در زلزله گيسك -باب تنگل در ۲۹ آذر ۱۳۵۶ با بزرگاي ۶.۶ بوده است. گسل زفره در نزديكي نطنز هم پتانسيل لرزه‌زايي با احتمال تجمع كرنش براي يك زمين‌لرزه با بزرگاي ۷.۰ دارد. زلزله‌هاي شرق عربستان در جنوب سواحل خليج‌فارس بسيار قابل توجهند.
فقدان صدمات گزارش شده يا خسارات شديد براي اين رخدادها نمي‌تواند دليل بي‌توجهي به تبعات اين رخدادها باشد. خليج‌فارس ساختار رسوبي به ژرفاي 10كيلومتر دارد و در مجاورت زاگرس قرار گرفته كه از فعال‌ترين رشته كوه‌هاي چين خورده و راندگي درون قاره‌اي زمين است.
زمين‌لرزه‌هاي بزرگ در زاگرس مي‌توانند در پريود بلند (1 تا 10 ثانيه) به حركت‌هاي شديد و احتمالا تخريب منجر شوند. چنين جنبش‌هايي به ويژه براي تاسيسات نفتي و ساختمان‌هاي بلند كه به فراواني در پيرامون خليج‌فارس وجود دارند، مي‌تواند مخرب باشد.»