سارا معصومي
«ايران هيچ‌گونه تنگناي علمي و اجرايي براي افزايش برد موشكهاي نظامي نداشته و صرفا بر اساس دكترين دفاعي خود كنار تلاش مستمر براي ارتقاي دقت، اراده‌اي براي ارتقاي برد موشك‌ها ندارد.» علي شمخاني، نماينده مقام معظم رهبري و دبير شوراي عالي امنيت ملي.
علي شمخاني اين جملات را صبح روز گذشته در «همايش ملي فناوري فضايي و كاربردهاي آن» بر زبان راند؛ جملاتي كه بلافاصله به تيتر رسانه‌هاي داخلي تبديل شد و در رسانه‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي هم بازتاب بسياري پيدا كرد. در اين ميان برخي رسانه‌ها كه عمدتا اسراييلي بودند، ترجيح دادند بخش نخست سخنان دبير شوراي عالي امنيت ملي كشورمان مبني بر اينكه ايران هيچ‌گونه تنگناي اجرايي براي افزايش برد موشكهاي نظامي خود ندارد را به تيتر تبديل كنند اما در اغلب رسانه‌ها اين بخش دوم سخنان شمخاني مبني بر اينكه ايران اراده‌اي براي ارتقاي برد موشك‌ها ندارد، پررنگ‌تر از ساير جملات انعكاس پيدا كرد.
چرا علي شمخاني در جامه دبير شوراي عالي امنيت ملي بايد اين روزها را براي اظهارنظر درباره توانمندي موشكي ايران انتخاب كند و چرا جمله‌بندي وي بايد به گونه‌اي باشد كه هم بر استقلال تصميم‌گيري ايران درباره حد و حدود توانمندي موشكي‌اش تاكيد داشته باشد و هم اين پيام را به مخاطب خارجي برساند كه فعلا اراده‌اي براي افزايش برد موشك‌هاي‌مان نداريم؟
آزمايش‌هاي موشكي و توانمندي ايران در حوزه موشكهاي بالستيك در چند ماه اخير بيش از هر زمان ديگري به نقطه‌اي براي نزديك شدن ديدگاه‌هاي اروپا و امريكا به يكديگر تبديل شده است. اتحاديه اروپا و امريكا هر چند در مساله توافق هسته‌اي ايران با يكديگر اختلاف اساسي دارند و هر يك در مسير جدا و مخالف با هم قدم مي‌زنند اما از اين افتراق در مساله موشكي خبري نيست و اتفاقا هر روز بيش از قبل ديدگاه‌هاي دو طرف در اين مساله به هم نزديك مي‌شود، البته بايد متذكر شد كه اروپا در نوع واكنش به اين آزمايش‌هاي موشكي ايران نيز انتخاب متفاوتي از امريكاي دونالد ترامپ دارد. در حالي كه تيم دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا گاه به گاه ايران را به نقض قطعنامه 2231 با آزمايش‌هاي موشكي متهم مي‌كند. اروپايي‌ها با ادبياتي نرم‌تر و با توجه به متن قطعنامه 2231 نمي‌گويند، ايران اين قطعنامه را نقض كرده اما ادعا مي‌كنند كه آزمايش موشكهاي بالستيك ايران، ناسازگار با قطعنامه است. در اين ميان برخي كشورهاي اروپايي مانند فرانسه و انگليس مواضع تندتري نسبت به ساير كشورهاي اروپايي دارند و در برخي بزنگاه‌ها خواهان توقف برنامه موشكي ايران شده‌اند. مطالبه‌اي كه ايران حتي طرح آن را از پايه و اساس دخالت در امور دفاعي- نظامي خود دانسته و هشدار داده كه اگر اين درخواست‌ها ادامه پيدا كند در روابط خود با كشورهاي اروپايي تجديدنظر مي‌كند.
اين روزها در حالي كه كشورهاي اروپايي تلاش مي‌كنند به عنوان عضو اصلي در برجام پس از خروج امريكا از اين توافق، منافع اقتصادي ايران از برجام را منتفع كنند، فشارها بر تهران براي متوقف كردن يا كاستن از پرتاب‌ها يا آزمايش‌هاي موشكي‌اش افزايش پيدا كرده است. درك رفتارهاي اروپا در معادله چندوجهي كه ميان تهران و بروكسل در جريان است كار چندان ساده‌اي نيست. تهران و بروكسل در يك مساله به نام برجام با هم اتفاق نظر و در مجموعه‌اي از مسائل از فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران، آزمايش موشكهاي بالستيك، ادعاهاي اروپا درباره فعاليت‌هاي مخرب ايران در خاك اروپا و مساله حقوق بشر اختلاف‌هاي ديرينه و اساسي دارند.
هرچند كه در داخل ايران برخي منتقدان برجام، مقصر رفتارهاي غيربرجامي اروپا با ايران را تيم مذاكره‌كننده مي‌دانند اما اين نقد به دو دليل از پايه و اساس تهي از معناست: نخست آنكه تيم مذاكره‌كننده ايران از سوي عالي‌ترين مقام كشور تنها و تنها مجوز مذاكره با 1+5 در حوزه هسته‌اي را داشت و هيچ برگ سبزي براي مذاكره در ساير حوزه‌ها در اختيار اين تيم قرار نگرفته بود. دومين دليل هم اين بود كه مذاكرات هسته‌اي ايران با تركيب E3 و پس از آن 1+5 بيش از 13 سال طول كشيده بود و اگر قرار بود ايران درباره تمام مسائل مورد اختلاف با غرب كه در بالا به سرفصل‌هاي آن اشاره شد مذاكره كند، هم احتمال رسيدن به توافق تقريبا صفر بود و هم اين مذاكرات سال‌ها زمان مي‌برد.
در چنين شرايطي به نظر مي‌رسد هم ايران و هم اروپا در حال تفكيك برجام از ساير اختلاف‌هاي دوجانبه هستند. اروپايي‌ها يك دغدغه ديگر هم دارند و آن رابطه با امريكا در شرايط خارج شدن دونالد ترامپ از توافق هسته‌اي با ايران است. در حالي كه تهران يك سوي توافق هسته‌اي با اروپاست، امريكا متحد سنتي بروكسل به حساب مي‌آيد. اروپايي‌ها با مقاومت در برابر اصرار ترامپ براي مذاكره مجدد درباره برجام و پس از آن تلاش براي حفظ ايران با اتخاذ تدابيري مانند احياي قوانين مسدودكننده و به راه‌اندازي سازوكار مالي ويژه موسوم به اس‌پي‌وي شايد براي نخستين‌بار در تاريخ روابط فراآتلانتيكي مقابل متحد خود به نفع نفر ثالث ايستادند. در چنين شرايطي اروپا به دليل درهم پيچيدگي منافع سياسي، اقتصادي و امنيتي‌اش با امريكا نمي‌خواهد بر فاصله به وجود آمده با واشنگتن بر سر برجام بيفزايد، لذا نوعي سياست متوازن‌سازي در حفظ توافق هسته‌اي با ايران و حفظ اتحاد سنتي با امريكا را در پيش گرفته است. اروپايي‌ها در حالي كه تلاش مي‌كنند، سازوكار ويژه مالي با ايران را رسما اعلام كنند، اما در بيانيه جمع‌بندي كه بايد به عنوان محصول نشست شوراي وزيران در قالب رويكرد جامع اروپا در قبال ايران منتشر شود، پاس‌گل‌هايي هم به واشنگتن داده‌اند. گفته مي‌شود كه ادبيات اين بيانيه درباره برنامه موشكي ايران تندتر از بيانيه‌هاي قبلي اتحاديه خواهد بود و حتي براي رسانه‌هاي غربي بدون مشخص كردن منبع واضحي براي ادعاهاي خود از وضع تحريم‌هاي جديد اروپا عليه ايران به بهانه برنامه موشكي تهران سخن مي‌گويند.
با در نظر گرفتن چنين بستري درك علت سخنان دبير شوراي عالي امنيت ملي ايران در فضاي فعلي ساده‌تر مي‌شود. هر چند موضعي كه شمخاني ديروز اتخاذ كرد، مسبوق به سابقه است، اما بيان اين جملات در فضاي فعلي مخاطب خاص خود را پيدا مي‌كند. پيش از علي شمخاني، مقام‌هاي نظامي ايران نيز گاه به گاه اظهارنظرهاي مشابهي را درباره برنامه موشكي ايران و برد موشكهاي در اختيار مطرح كرده بودند. به عنوان نمونه، 9 آبان‌ماه 1396 بود كه سرلشكر محمدعلي جعفري، فرمانده كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در حاشيه همايش «جهان بدون ترور» در جمع خبرنگاران درباره افزايش برد موشكهاي ايران گفت: برد موشك‌هاي‌مان 2 هزار كيلومتر است كه البته قابل افزايش است، اما اين توان و برد موشكي را براي جمهوري اسلامي كافي مي‌دانيم، چون اكثر منافع و نيروهاي امريكايي در شعاع همين برد موشكي قرار دارند.
پس از اين تاريخ در 19 خرداد سال جاري نيز سرلشكر محمد جعفري در اظهاراتي مشابه تضعيف توان موشكي ايران را هدف امريكا خواند و گفت: «دشمن به دليل برد ۲ هزار كيلومتري جرات نگاه چپ به جمهوري اسلامي را ندارد.» او مجددا تاكيد كرد كه ايران فعلا به دنبال توان افزايش برد موشك‌هايش نيست.
سرلشكر محمد جعفري، فرمانده سپاه در 22 شهريور 1397 نيز در حاشيه مراسم وداع با ۳۵ شهيد گمنام دوران دفاع مقدس، مجددا مساله برد موشكهاي ايران را تكرار كرده و گفته بود آنهايي كه در اطراف و در شعاع ۲ هزار كيلومتري خاك مقدس ايران، نيرو، پايگاه و تجهيزات دارند بايد بدانند كه همه موشكهاي سپاه پاسداران از دقت بالايي برخوردار است.
نگاهي به موضع‌گيري‌هاي مقام‌هاي نظامي، امنيتي و سياسي ايران در چند سال گذشته نشان مي‌دهد كه تهران در پرونده فعاليت‌هاي موشكي دو موضع را كاملا مشخص كرده است: نخست آنكه برنامه موشكي ما ماهيت كاملا دفاعي و بازدارنده دارد و دوم آنكه ايران درباره توانمندي موشكي خود مذاكره نمي‌كند.
مخاطب‌هاي پيام دبير شوراي عالي امنيت ملي
سخنان روز گذشته شمخاني در رسانه‌هاي متفاوت بازتاب داشت. برخي رسانه‌ها با توجه به جايگاه شمخاني در سياست داخلي ايران نوشتند كه پيام شمخاني به جهان دو لبه داشت. هم توانمندي موشكي ايران را به رخ كشيد و هم بر ماهيت بازدارنده آن صحه گذاشت. همزمان رسانه‌ها به سخنان اخير وزير دفاع هم اشاره كرده و نوشتند كه ايران به درخواست برخي كشورهاي اروپايي و امريكا براي مذاكره موشكي نه بلندي گفت و براي چندمين بار تاكيد كرد كه برنامه موشكي آن قابل مذاكره نيست.
رسانه دست راستي و تندرو فاكس نيوز در گزارشي از موضع‌گيري‌هاي اخير مقام‌هاي ايراني درباره فعاليت‌هاي موشكي ايران نوشت: ايران مي‌گويد هيچ علاقه‌اي براي مذاكره با اروپايي‌ها و امريكا درباره برنامه موشكي‌اش ندارد، اما همزمان تاكيد مي‌كند كه اراده‌اي براي افزايش برد اين موشك‌ها هم ندارد. اين موضع‌گيري‌هاي واحد در ايران در حالي صورت مي‌گيرد كه توانمندي موشكي ايران چندي است به ابزاري براي اعمال فشار عليه تهران تبديل شده است. فاكس نيوز در ادامه مي‌نويسد: دونالد ترامپ كه سال گذشته ميلادي از توافق هسته‌اي با ايران خارج شد، مي‌گويد: اين توافق نتوانسته برنامه موشكي و تسليحاتي ايران را محدود كند. ايران هرگونه مذاكره هسته‌اي مجدد با امريكا را رد مي‌كند و همزمان تعبير واشنگتن از قطعنامه 2231 را هم قبول ندارد. تهران مي‌گويد براساس اين قطعنامه از ايران خواسته شده از آزمايش موشكهاي بالستيك با قابليت حمل كلاهك هسته‌اي خودداري كند و فعل امري در كار نيست. از سوي ديگر ايران تصريح مي‌كند كه موشك‌هايي كه تاكنون آزمايش كرده هيچ يك قابليت حمل كلاهك هسته‌اي را ندارند يا براي اين امر طراحي نشده‌اند.
رسانه‌هاي اسراييلي به بخش ديگري از سخنان علي شمخاني درباره شكست‌هاي اطلاعاتي اسراييل نيز اشاره كردند و آن را به تحقير بنيامين نتانياهو توسط دبير شوراي عالي امنيت ملي ايران تعبير كردند. علي شمخاني روز گذشته در بخش‌هايي از سخنانش گفته بود:«هيچ رسوايي براي رژيم صهيونيستي كه مدعي داشتن قدرت اطلاعاتي برتر است، بالاتر از اين نيست كه همزمان با هياهوهاي كودكانه متوجه شود كه وزراي كابينه‌اش به منابع اطلاعاتي تبديل شده‌اند و زير پايش صدها كيلومتر تونل حفر شده و موشكهاي نقطه‌زن در دستان پرتوان رزمندگان مقاومت در غزه و لبنان آماده‌اند كه حماقت احتمالي‌اش را با جهنمي از آتش پاسخ دهند.»
خبرگزاري رويترز در گزارشي نسبتا مفصل درباره سخنان شمخاني نوشت: ايران روز سه‌شنبه هم به فشارهاي اروپا و امريكا براي مذاكره موشكي نه گفت و هم تاكيد كرد كه برنامه‌اي براي افزايش برد موشكهاي خود ندارد. وزير خارجه فرانسه هفته گذشته به ايران هشدار داد كه اگر پيشرفتي در گفت‌وگوهاي موشكي ايران و اروپا ايجاد نشود، پاريس در مسير وضع تحريم‌هاي جديد قدم خواهد گذاشت.
اين اظهارات مجموعه‌اي از واكنش‌ها را به دنبال داشت و حسن فيروزآبادي كه مشاور رهبر ايران است در سخناني تاكيد كرد كه ايران درباره برنامه موشكي و همچنين توانمندي‌هاي دفاعي خود مذاكره نمي‌كند. همچنين مقام‌هاي متفاوت ايراني هرگونه مذاكره موشكي با فرانسه را رد كرده‌اند و مي‌گويند تهران در همه حوزه‌ها گفت‌وگو مي‌كند اما از مذاكره در اين خصوص با هيچ كشوري نه در گذشته خبري بوده و نه در آينده خبري خواهد بود. رويترز در ادامه اين گزارش نوشت: علي شمخاني در حالي تاكيد كرد كه تهران اراده‌اي براي افزايش برد موشكهاي خود در مقطع فعلي ندارد كه در نوامبر 2017 معاون رييس سپاه پاسداران انقلاب اسلامي هشدار داده بود كه اگر اروپا ايران را تهديد كند، ايران بر برد موشكهاي خود مي‌افزايد.