كثرت دستورالعمل‌هاي اقتصادي در روز‌هاي اخير موضوعي است كه موجب شده است، قدرت پيش‌بيني فعالان اقتصادي كاهش يابد. حوزه تجارت خارجي يكي از بخش‌هايي است كه از سوي وزارت صنعت، معدن و تجارت دستخوش بيشترين تغييرات شده است. تعداد دستورالعمل‌هاي چند ماهه اين وزارت‌خانه با دستور‌العمل‌هايي كه در ساليان اخير صادر شده است، برابري مي‌كند. ابهامات و سردرگمي در استرات‍ژي‌هاي تجاري به نحوي است كه رييس اتاق بازرگاني تهران به انتقاد از اين فضا پرداخت. خوانساري در نامه‌اي به وزارت صمت به فقدان استراتژي تجاري و تناقض ماهيتي دستور‌العمل‌ها انتقاد كرده بود. اين ابهامات بيش از صادر‌كنندگان، وارد‌كنندگان را مورد تهديد قرار داده است. لوازم بهداشتي، آرايشي و عطريات يكي از بخش‌هايي از سبد خانوار ايراني است كه با وجود ميزان تقاضاي بالاي آن، در صورت فقدان استراتژي مشخص تجاري، تعادل اين بازار در داخل بيش از گذشته مورد تهديد قرار مي‌گيرد. بر اساس داده‌هاي فايننشيال تريبون سهم لوازم بهداشتي، آرايشي و عطريات در سبد خانوار ايراني 4.5 درصد است اين در حالي است كه اين نسبت در آلمان 1.5، انگلستان و فرانسه 1.7 و ايتاليا 0.3 درصد است.
حجم بازار
در مورد بازار فرآورده‌هاي آرايشي در ايران و ميزان مصرف اين فرآورده‌ها در كشور تحقيق منسجم و ملي صورت نپذيرفته است، فقدان پژوهش رسمي از سوي نهادهاي ذي‌صلاح در جمهوري اسلامي ايران منجر به ارايه آمارهاي مبهم و قابل تأمل متعددي در مورد ميزان مصرف فرآورده‌هاي آرايشي و حجم اين بازار از سوي مراكز تحقيقاتي خارجي شده است. براساس اين تحقيقات بازار فرآورده‌هاي آرايشي در كشور معادل 1.2 ميليارد دلار تا 2 ميليارد دلار تخمين زده شده است. در اين بازنمايي رسانه‌اي، ايران در رده هفتم مصرف در دنيا و دوم در خاورميانه قرار دارد. همان طور كه ذكر شد، فقدان پژوهش رسمي و مستند درخصوص مصرف فرآورده‌هاي آرايشي در كشور سبب شده، آمار مصرف فرآورده‌هاي آرايشي در جمهوري اسلامي ايران از مجاري غيررسمي و از طريق موسسات بازاريابي خارجي تخمين زده شود. موسسه تحقيقات بين‌الملل وابسته به مركز صادرات كانادا در گزارش سال ۲۰۰۷ خود، اندازه بازار فرآورده‌هاي آرايشي در ايران را برابر ۱.۲ ميليارد دلار و مركز تحقيقات بهارات كه در لندن مستقر است، اين اندازه را برابر با ۲ ميليارد دلار و مركز تحقيقات بازارهاي بين‌الملل وابسته به اتحاديه اروپا اين بازار را برابر با ۲.۱ ميليارد دلار تخمين زده است.
بنابر بر گزارش يورو مونيتور كل مصرف فرآورده‌هاي آرايشي در خاورميانه در سال ۲۰۰۸ حدود ۷.۲ ميليارد دلار بوده است در ميان كشورهاي منطقه ايران با ۲.۱ ميليارد دلار با فاصله كمي از عربستان با ۲.۲ دلار و در رده هفتم دنيا قرار دارد. همچنين بر اساس گزارش بهارات رشد سالانه مصرف در عربستان ۱۱ و در ايران ۱۲درصد تخمين زده شده است.
ميزان واردات
بر اساس آمار گمرك ايران از تجارت خارجي فروردين ماه سال جاري در اين مدت يك ماهه ۹۸۰ تن لوازم آرايشي و بهداشتي به ارزش بيش از ۱۱ ميليون دلار به ايران وارد شده است. رقم ريالي واردات انجام شده به ايران در اين حوزه نيز بيش از ۴۱ ميليارد تومان است. واردات لوازم آرايشي و بهداشتي به ايران در اين مدت از ۱۳ كشور روسيه سفيد، فدراسيون روسيه، ژاپن، ايتاليا، فرانسه، آلمان، بلژيك، انگلستان، امارات متحده عربي، اسپانيا، تركيه، جمهوري كره و يونان انجام شده است. اين در حالي است كه در مدت مشابه سال گذشته ميزان واردات رسمي لوازم آرايشي و بهداشتي به ايران بيش از ۳۰۰۰ تن به ارزش ۱۲ ميليون و ۸۰۰ هزار دلار بوده است. به اين ترتيب ميزان واردات لوازم آرايشي و بهداشتي به ايران در فروردين ماه سال جاري نسبت به ماه مشابه سال گذشته از لحاظ وزني با حدود ۶۶ درصد و از لحاظ ارزش ۱۴ درصد كاهش داشته است.
كاهش واردات اين محصولات در حالي است كه حجم بالاي محصولات آرايشي و بهداشتي در كشور از مجاري قاچاق وارد كشور شده و سهم واردات از مصرف بازارهاي داخلي تنها 7 درصد است.
قاچاق بالا
رييس انجمن صنايع شوينده، بهداشتي و آرايشي ايران مي‌گويد از 30 درصد از لوازم آرايشي مصرفي توليد داخل 7 درصد آن به صورت واردات رسمي و 63 درصد آن به صورت قاچاق وارد كشور مي‌شود.
بررسي آمار و اطلاعات قاچاق انواع فرآورده‌هاي آرايشي تنها براساس اطلاعات قاچاق مكشوفه صورت مي‌گيرد كه عمدتا شامل مواردي است كه كالا به صورت گسترده و در حجم تجاري وارد شده است.
اين در حالي است كه كشفيات قاچاق درصد بسيار كوچكي از ميزان قاچاق واقعي را نشان مي‌دهد، زيرا تمامي كالاهايي كه به كشور قاچاق مي‌شوند، كشف نمي‌شوند و حتي تعداد زيادي از پرونده‌هاي كشف شده نيز از اتهام قاچاق مبرا مي‌شوند. با اين حال نگاهي به آمار قاچاق مكشوفه فرآورده‌هاي آرايشي مي‌تواند برآوردي از ميزان مصرف را در بازار داخلي كشور به دست دهد.
دبير انجمن فرآورده‌هاي بهداشتي پيش از اين گفته بود، آمار قاچاق لوازم آرايشي و بهداشتي ارقامي به شكل تخميني اعلام مي‌شود و برخي ميزان قاچاق را حدود ۵۰۰ ميليون دلار برآورد مي‌كنند اما آمار دقيقي از ميزان قاچاق لوازم آرايشي و بهداشتي در كشور وجود ندارد. با وجود ابهام در ميزان دقيق قاچاق لوازم بهداشتي، آرايشي و عطريات در كشور برخي آن را از 63 تا درصد 70 و گاهي تا 90 درصد برآورد مي‌كنند.
به هم ريختن تعادل
ميزان بالاي قاچاق در كشور در حالي صورت مي‌گيرد كه واردات كالا‌ها با موانعي براي واردات رو‌به‌رو هستند. اين موانع باعث شده تقاضاي بالاي اين محصولات در داخل مردم را به مصرف محصولات قاچاق ترغيب مي‌كند. لوازم آرايشي و بهداشتي كه به صورت قاچاق وارد كشور مي‌شود به دليل نبود نظارت بر كيفيت آن، اجناس تقلبي و بي‌كيفيت هستند كه با قيمت كمتر در بازار عرضه مي‌شوند.
در حالي كه واردات محصولات سهم ناچيزي از مصرف كشور دارند، واردات اين محصولات با افزايش تعرفه‌ها رو به رو شده است. در بهمن ماه سال گذشته بود كه نمايندگان مجلس شوراي اسلامي در لايحه بودجه سال ۱۳۹۷ افزايش ۱۰ درصدي به عوارض گمركي و سود بازرگاني براي واردات لوازم آرايشي را اتخاذ كردند تا رقم عوارض از ۲۶ به ۳۶ درصد افزايش يابد و اينگونه بخشي از هزينه‌هاي مربوط به سازمان بهزيستي تامين شود. افزايش تعرفه‌ها تنها مشكل واردات اين محصولات نيست، دستورالعمل‌هاي تجاري پي در پي واردات اين محصولات را با پيچيدگي‌هاي بيشتري رو به رو كرده است.
نقطه كور
اگرچه مصرف لوازم بهداشتي و آرايشي در ايران بالاتر از استاندارد‌هاي جهاني است و الگوي مصرف بايد اصلاح شود اما داده‌هاي آماري نشان مي‌دهد، محدوديت‌ها و تنگاها‌ي واردات اين محصولات به كشور، نتيجه‌اي جز بالا رفتن ميزان قاچاق اين محصولات و كاهش عوايد عوارض واردات اين كالا به كشور ندارد. نكته قابل تامل اين است كه بيش از 70 درصد واردات لوازم آرايشي و بهداشتي، عطريات و خوش بو‌كننده‌هايي است كه ميزان توليد داخلي آن پاسخگوي تقاضا در كشور نيست. همچنين بخش بزرگي از اين واردات، محصولات اوليه كارخانه‌هاي داخلي را تامين مي‌كنند. وضع تعرفه‌هاي سنگين گمركي و روند طولاني كار‌هاي اداري براي ترخيص كالا كه بعضا تا چند ماه طول مي‌كشد از دلايل اصلي افزايش قاچاق در كشور است. همچنين افزايش پايه گمركي برخي از كالاهاي وارداتي بين 100 تا 400 درصدي موجب شده قيمت نهايي محصولات وارداتي، محصولات توليدي واردات محور افزايش يابد و در نهايت ميزان قاچاق در اين حوزه را افزايش دهد.
اميد آن مي‌رود، اتخاذ برنامه‌هاي استراتژيك تجاري و هدفمند شرايط لازم براي ايجاد تعادل در بازارهاي داخلي فراهم شود. بايد توجه داشت كه فضاي رقابتي و تعادل ميان بازارهاي خارجي و داخلي در نهايت مي‌تواند، كيفيت محصولات داخلي در كشور را افزايش دهد. همچنين در صورت مقابله قطعي و ريشه‌كن شدن قاچاق لوازم و محصولات آرايشي كه در سايه تسهيل واردات به كشور فراهم مي‌شود، مي‌توان به بهبود كيفيت و افزايش سود شركت‌هاي توليد‌كننده اميدوار بود. اين در حالي است كه محصولات توليد داخل با وجود رشد كيفيت‌ها نتوانسته است به بازارهاي رقابتي جهاني راه يابد و اكنون بيش از هر زمان ديگر اين مخاطره وجود دارد كه با محدوديت واردات محصولات آرايشي و انحصار ايجاد شده براي هميشه اين فرصت تاريخي از شركت‌هاي توليد‌كننده گرفته شود.