بارشها در حوضه آبريز درياچه اروميه: اميدي هست؟
مهدي زارع
بارشهاي اخير در شمالغرب ايران، به ويژه در نيمه دوم آذر ۱۴۰۴، يكي از مهمترين سيستمهاي بارشي سالهاي اخير براي حوضه آبريز درياچه اروميه بوده است. براساس گزارشهاي رسمي و دادههاي ايستگاههاي هواشناسي تا ۲۸ آذر ۱۴۰۴ وضعيت درياچه اروميه در آذر ۱۴۰۴ نسبت به مدت مشابه در آذر ۱۴۰۳ نشاندهنده بارشهايي نسبتا خوب در آذر ماه است اما اثرات خشكي شديد تابستان گذشته هنوز كاملا برطرف نشده است.
درياچه اروميه در آذر ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل كمآبتر است، چراكه اثر خشكسالي سخت تابستان گذشته برجاست. چنانچه بارشهاي زمستاني خوشبينانه ادامه يابد، انتظار ميرود تراز درياچه تا فروردين ۱۴۰۵ به سطح سال ۱۴۰۴ برسد. براساس گزارشهاي وزارت نيرو و ستاد احياي درياچه اروميه (تا اواخر آذر ۱۴۰۴) اگرچه بارشهاي هفته آخر آذر ۱۴۰۴ تراز درياچه را نسبت به مهر ماه امسال بيش از 10 سانتيمتر بالا آورده است، اما به دليل اينكه درياچه در پايان تابستان ۱۴۰۴ به خشكي حدود ۹۸درصدي رسيده بود، اين افزايش هنوز نتوانسته عقبماندگي نسبت به سال گذشته را جبران كند.
در آذر ۱۴۰۴ تصوير ماهوارهاي (مورخ ۲۱ آذر) نشان ميدهد كه بخشهاي وسيعي از درياچه به صورت پهنههاي نمكي و البته تا حدودي پوشيده با آب است. آب موجود در جنوب درياچه (نزديك ورودي گدار و زرينهرود) به صورت يك لايه نازك روي نمكها پخش شده است كه با تابش آفتاب به سرعت تغيير رنگ ميدهد. تنها بخشي كه وضعيت آذر ۱۴۰۴ به مراتب بهتر از آذر ۱۴۰۳ است، ارتفاعات حوضه آبريز است. مساحت پوشش برف در آذر ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل حدود 30درصد افزايش نشان ميدهد كه اميدواري مهمي ايجاد كرده براي آنكه برفهاي امسال تضمينكننده جريانات پايدار رودخانهاي در بهار آينده باشند.
براساس آخرين دادههاي ماهوارهاي و پايشهاي ميداني تا ۲۸ آذر ۱۴۰۴ اثر اين آبها بر پهنه شمالي، جنوبي و محدوده پل ميانگذر مشهود است. بخش جنوبي درياچه به دليل نزديكي به ورودي رودخانههاي اصلي (زرينهرود، سيمينهرود و گدار) و همچنين خروجي تونل زاب، بيشترين اثر مثبت را ديده است. بخش وسيعي از شورهزارهاي جنوب درياچه كه در تابستان كاملا خشك شده بودند، زير آب رفتهاند. آب رها شده از سد كانيسيب مستقيما وارد اين بخش ميشود و باعث شده تا تراز آب در جنوب درياچه با سرعت بيشتري نسبت به شمال آن ترميم شود.
پهنه شمالي درياچه به دليل ژرفاي بيشتر و دوري از منابع ورودي جديد (مثل تونل زاب) روند كندتري در آبگيري دارد. وروديهاي اين بخش عمدتا از رودخانه آجيچاي و بارشهاي مستقيم است. در اين بخش، به دليل تبخير شديد ماههاي گذشته، غلظت نمك بسيار بالاست و آبهاي جديد ورودي به سرعت با نمك اشباع ميشوند. با اين حال، بالا آمدن تراز كلي باعث شده است كه بخشهاي حاشيهاي در شمال نيز مرطوب شوند به دليل اينكه محدوده زير پل (دهانه باز ميانگذر) يكي از نقاط گود درياچه محسوب ميشود، در روزهاي اخير آب در اين منطقه جاري شده و دو بخش شمالي و جنوبي در اين نقطه به هم متصل شدهاند. با بالا آمدن ۴۰ سانتيمتري تراز آب، پايههاي بتني پل كه پيش از اين در شورهزار خشك قرار داشتند، موقتا و دوباره در آب قرار گرفتهاند. بخش جنوبي در حال حاضر «زندهتر» به نظر ميرسد و حجم آب بيشتري دارد، اما بخش شمالي همچنان به عنوان مخزن اصلي و ژرف درياچه، براي حفظ پايداري بلندمدت به بارشهاي زمستاني بيشتري نياز دارد.
تصاوير ماهوارهاي نشان ميدهند كه رنگ آب در محدوده پل ميانگذر به دليل ورود سيلابهاي تازه و رسوبات، از قرمز (شور) به سمت سبز تيره و قهوهاي متمايل شده كه نشانه ورود آب شيرين و تازه است. براي اولينبار در سال آبي ۱۴۰5- ۱۴۰4 تمامي رودخانههاي اصلي حوضه (مانند زرينهرود، سيمينهرود و گدار) فعال شده و آب را به صورت مستقيم به پيكره درياچه هدايت ميكنند. باتوجه به نرمال شدن بارشها در آذر ماه و پوشش برفي مناسب، پيشبيني ميشود در صورت تداوم اين روند به مدت حدود ۱۰۰ روز در زمستان ۱۴۰۴ و اوايل بهار ۱۴۰۵ بين ۲ تا ۲.۵ ميليارد مترمكعب آب وارد درياچه اروميه شود.
با وجود اين اخبار مثبت، تراز درياچه هنوز نسبت به سال گذشته در سطح پايينتري قرار دارد. كارشناسان تاكيد دارند كه اين بارشها تنها «مسكني موقت» براي وضعيت بحراني هستند و احياي واقعي به مديريت منابع آب در ماههاي آينده بستگي دارد تا اين آبهاي ورودي با موتورپمپها و نهرهاي سنتي برداشت نشوند.
سد كانيسيب در منطقه پربارش جنوب آذربايجانغربي بيشترين سود را از بارشهاي اخير برده است. آب سد كانيسيب كه از رودخانههاي لاوين، ئاواژار و زنگآباد تامين ميشود، از طريق يك تونل ۳۶ كيلومتري به يك كانال روباز به طول ۱۱ كيلومتر منتقل شده و پس از طي ۲۸ كيلومتر همراه با آب رودخانه گدار وارد درياچه اروميه ميشود به دليل نزديكي به ظرفيت كامل، تونل انتقال آب به درياچه اروميه اكنون با حدود ۳۰ مترمكعب بر ثانيه فعاليت ميكند.
به دليل اشباع شدن خاك بر اثر خشكسالي و بارشهاي آذر ماه، اكنون بهترين زمان - از ديد آبگيري درياچه اروميه - براي رهاسازي آب از سدهاست؛ چراكه بخش كمتري از آب در مسير توسط زمين جذب ميشود و سهم بيشتري به درياچه ميرسد.
توجه كنيم كه مجموع ذخيره سدهاي استان آذربايجانغربي در پايان آذر ۱۴۰۴ به حدود ۷۵۰ ميليون مترمكعب رسيده است. به هر حال اين اطلاعات به معناي احياي درياچه اروميه نيست و تنها ارزيابي از وضع كنوني و ماههاي بعدي است كه چنانچه با مديريت درست منابع آب ادامه يابد در سطح كلان به فرآيند احياي درياچه اروميه كمك ميكند.