قمار هند با كارت كرملين!

 ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه قرار است روزهاي ۵ و ۶ دسامبر (جمعه و شنبه 14 و 15 آذر) به دهلي‌نو سفر كند؛ سفري كه نخستين حضور او در هند پس از چهار سال است و به باور ناظران به معناي ازسرگيري نشست‌هاي منظم ميان دو كشور تلقي مي‌شود. بنابر گزارشاتي دستور كار اين نشست بسيار گسترده است و طيفي از موضوعات و توافق‌هاي احتمالي را شامل مي‌شود؛ از انرژي و مسائل دفاعي گرفته تا هوانوردي غيرنظامي، مواد معدني حياتي، پروژه‌هاي سرمايه‌گذاري و حتي مهاجرت نيروي كار. به گزارش يك رسانه هندي، وزراي دفاع هند و روسيه قرار است كمي زودتر و در تاريخ چهارم دسامبر، در آستانه سفر رسمي ولاديمير پوتين، به هند، در دهلي‌نو ديدار كنند. در اين زمينه يك مقام ارشد تاييد كرده است كه «راجنات سينگ» وزير دفاع هند، با «آندري بلووسوف» همتاي روسي خود، ديدار خواهد كرد تا همكاري‌هاي جاري دفاعي را بررسي كرده و فرصت‌هاي جديد شراكت را به بحث بگذارند. به گفته اين ديپلمات ارشد دستور كار اين نشست مهم احتمالا شامل بررسي تحويل به‌موقع باقي‌مانده سامانه‌هاي پدافند هوايي400-S است كه هند از روسيه خريداري كرده است. همچنين هند احتمالا امكان خريد واحدهاي اضافي 400-S و سامانه نسل بعدي روسيه، 500-S را بررسي خواهد كرد؛ سامانه‌اي كه قادر است موشك‌هاي بالستيك را در برد تا ۶۰۰ كيلومتر و اهداف هوايي را تا ۴۰۰ كيلومتر رهگيري كند. در عين حال انتظار مي‌رود وزراي دفاع دو كشور درباره همكاري در حوزه كشتي‌سازي و همچنين سامانه‌هاي تسليحاتي مشترك ‌توسعه‌ يافته نيز گفت‌وگو كنند؛ حوزه‌اي كه هر دو‌طرف به ‌دنبال تقويت بيشتر آن هستند.

توافقات نظامي در دستور كار مسكو و دهلي‌‌نو
پيشنهاد روسيه براي انتقال فناوري جنگنده نسل پنجم به هند در شرايطي كه روابط دهلي‌نو با واشنگتن به دليل اختلافات تجاري و مناقشات ديپلماتيك دچار تنش شده است، به عنوان يك حركت راهبردي تلقي مي‌شود. در همين راستا گروهي از تحليلگران مدعي‌اند اين پيشنهاد كه شامل جنگنده رادارگريز‌‌57-‌Su است، نه تنها تمايل مسكو به احياي همكاري‌هاي دفاعي با يكي از بزرگ‌ترين خريداران تسليحاتش را نشان مي‌دهد، بلكه فرصتي به هند مي‌دهد تا نشان دهد «گزينه‌هاي راهبردي» خود را در موازنه ميان قدرت‌هاي رقيب دراختيار دارد. ‌دنيس آليپوف، سفير روسيه در دهلي‌نو، در ۲۰ نوامبر به خبرگزاري دولتي روسيه «تاس» گفت كه دوطرف در حال انجام «كار فشرده» روي پلتفرم‌57E-Su هستند و روسيه آماده ارايه آنچه او «بومي‌سازي بي‌سابقه» ناميد، مي‌باشد. 
همزمان سرگئي چميزوف، مديرعامل شركت دولتي «روس‌تك» بزرگ‌ترين هلدينگ دفاعي و صنعتي روسيه نيز به تاس گفت كه مسكو آماده است فناوري Su-57 را بدون هيچ شرطي دراختيار هند قرار دهد و به همكاري نزديك دو كشور اشاره كرد. حال نيز اين اظهارات در آستانه سفر ولاديمير پوتين، به هند مجددا مطرح شده و ناظران نيز آن را نشانه‌اي از تمايل مسكو براي تعمق همكاري‌ها مي‌دانند. با اين همه و براساس گزارش رسانه‌هاي محلي، در صورت پذيرفته شدن اين پيشنهاد، اين براي اولين‌بار خواهد بود كه دهلي‌نو چنين دسترسي عميقي به فناوري جنگنده نسل پنجم كشوري خواهد داشت. در همين رابطه دانيل ماركي، پژوهشگر ارشد برنامه‌هاي جنوب آسيا و چين در مركز استيمسون، گفت هند اين پيشنهاد روسيه را به عنوان يك حركت خوشايند تلقي مي‌كند، به ‌ويژه باتوجه به ناخرسندي‌هاي اخير دهلي‌نو از واشنگتن در جريان مذاكرات تجاري دشوار و اقدام دونالد ترامپ براي ثبت امتياز پايان درگيري با پاكستان در اوايل امسال. 
ماركي در ادامه تاكيد كرد: «تسليحات روسيه به‌ ويژه موشك‌هاي BrahMos و سامانه‌هاي پدافند هوايي400-S در درگيري ماه مه هند با پاكستان بسيار كارآمد بودند، بنابراين هند نسبت به توافقات جديد با روسيه خوشبين است.» با اين همه ترامپ همواره خود را مسوول پايان مناقشه هند و پاكستان تلقي كرده است!  گفتني است سامانه موشكي
 BrahMos يك پروژه مشترك هندي-روسي براي توليد موشك كروز مافوق صوت است، درحالي كه 400-Sيك سامانه موشكي سطح به هوا با برد بلند توسعه‌ يافته روسيه است كه هند آن را خريداري كرده است. همچنين جنگنده Su-57 روسيه، كه به عنوان رقيب 35-F امريكايي شناخته مي‌شود، يك جنگنده نسل پنجم با ويژگي‌هايي ازجمله رادارگريزي، مانورپذيري و سامانه‌هاي پيشرفته آويونيك است. امريكا نيز سال‌هاست تلاش كرده جنگنده‌هاي 35-F خود را به هند بفروشد، اما دهلي‌نو اين پيشنهاد را با استناد به تعرفه‌هاي امريكا بر كالاهاي هندي و انتقادات مكرر واشنگتن از روابط نزديك هند با مسكو رد كرده است. از طرفي هند همواره بازار مهمي براي تسليحات روسيه بوده و اين موقعيت فرصتي است براي مسكو تا روند كاهش سهم خود در اين بازار طي سال‌ها را معكوس كند.  ماركي در ادامه اين گفت‌وگو تاكيد كرد: «صادرات دفاعي روسيه صنعتي حياتي است و مسكو مايل است آن را حفظ كند، حتي در شرايطي كه رقابت ازسوي ديگر كشورها افزايش يافته است.»  گفتني است نسبت تسليحات روسي در واردات دفاعي هند از ۷۶درصد در دوره  ۲۰۱۳ -۲۰۰۹ به ۳۶درصد در۲۰۲۳ -۲۰۱۹ كاهش يافته است كه بخشي از آن ناشي از تنوع‌بخشي دهلي‌نو به شركاي تامين تسليحات براي كاهش وابستگي به يك كشور بوده است. هند همچنين اخيرا بر صنعت دفاعي داخلي و افزايش خودكفايي تمركز كرده است. الكسي زاخاروف، پژوهشگر برنامه مطالعات راهبردي در بنياد تحقيقات Observer در دهلي‌نو، گفت روسيه متوجه شده كه هند در تلاش است راه‌حل‌هايي براي ارتقاي ناوگان جنگنده‌هاي خود پيدا كند. به گفته زاخاروف، روسيه نيز مي‌داند دسترسي به فناوري دفاعي و قيمت سامانه‌هايش نقاط قوت اين بازيگر است و بر اين اساس قصد دارد جنگنده‌ها و ساير پلتفرم‌هاي خود را عرضه كند. با اين همه و به ادعاي برخي تحليلگران با گسترش همكاري‌هاي دفاعي هند با امريكا، اروپا و اسراييل طي دو دهه گذشته، دسترسي بيشتر دهلي‌نو به فناوري‌هاي دفاعي پيشرفته غربي و اسراييلي باعث شده تا تامين‌كنندگان روسي براي جلب قراردادها شرايط رقابتي‌تري ارايه كنند.  در همين رابطه «سواران سينگ» استاد ديپلماسي و خلع سلاح در مدرسه مطالعات بين‌المللي دانشگاه «جواهر لعل نهرو» گفت: «اين موضوع مي‌تواند به روسيه كمك كند تا توليد دفاعي و اقتصاد خود را حفظ كند. نياز مسكو به تقويت روابط با هند ناشي از انزواي بين‌المللي اين كشور پس از حمله به اوكراين در ۲۰۲۲ است.» حجم تجارت دوجانبه هند و روسيه در سال مالي 2025-2024 به حدود ۶۸،۷ ميليارد دلار رسيده است. اين رشد سريع عمدتا ناشي از افزايش واردات نفت خام روسيه توسط هند با قيمت‌هاي تخفيفي بوده است. با اين حال، تحت فشار واشنگتن براي كاهش خريد نفت روسيه، هند هفته گذشته قراردادي براي واردات سالانه ۲،۲ ميليون تن گاز مايع (LPG) از امريكا امضا كرد. سواران سينگ در اين رابطه گفت: اين شرايط هند و روسيه را واداشته تا راه‌هاي جايگزيني براي حفظ يك شراكت اقتصادي متوازن بررسي كنند. وي همچنين خاطرنشان كرد كه تمركز هند بر بومي‌سازي و تنوع‌بخشي به خريدهاي دفاعي باعث شده روسيه سخاوتمندتر عمل كند؛ ازجمله با پذيرفتن شروط دهلي‌نو در زمينه نوآوري مشترك، تحقيق و توسعه و توليد پلتفرم‌ها و فناوري‌هاي دفاعي پيشرفته.
عمليات «سودرشن چاكرا»
پيش‌تر و در ژوئن امسال، «راجنات سينگم و «آندري بلووسوف» در «چينگدائو» چين ديدار كردند؛ جايي كه مسكو بار ديگر تعهد خود به تحويل به‌موقع سامانه‌هاي 400-S را تاييد كرد. هند در ابتدا سفارش پنج واحد 400-S را ثبت كرده بود كه تاكنون سه واحد تحويل شده و دو واحد باقي‌مانده قرار است در سال‌هاي ۲۰۲۶ و ۲۰۲۷ تحويل داده شوند. ‌گفتني است سامانه400-S اهميت راهبردي خود را در عمليات‌هاي اخير هند ازجمله عمليات «سيندور» ثابت كرده است و اكنون در نيروهاي مسلح هند با عنوان «سودرشن چاكرا» شناخته مي‌شود؛ نامي برگرفته از سلاح اسطوره‌اي «ويشنو». وزارت دفاع هند همچنين شركت داخلي مشخصي را براي راه‌اندازي مركز نگهداري، تعمير و بازسازي سامانه
 400-S در داخل كشور انتخاب كرده است. ‌گفتني است نارندرا مودي، نخست‌وزير هند روز جمعه در يك گردهمايي عمومي در ايالت «كارناتاكا» درباره چشم‌انداز ماموريت «سودرشن چاكرا» توضيح داد و گفت هدف اين طرح، ايجاد يك ديوار حفاظتي نفوذناپذير پيرامون دارايي‌هاي حياتي ملي، صنعتي و بخش دولتي است. او همچنين تاكيد كرد: اگر دشمن جرات كند دست به تجاوز مجدد بزند، «سودرشن چاكراي» هند نابودش خواهد كرد. پيش‌تر نيز مودي در سخنراني روز استقلال، از «ماموريت سودرشن چاكرا» به عنوان طرحي ده‌ساله و جاه‌طلبانه براي تقويت معماري امنيت ملي هند ياد كرده بود.
تجارت و انرژي؛ محور مهم نشست پوتين 
و مودي
تجارت‌ نيز يكي ديگر از محورها و به تعبيري محور اصلي دستور كار نشست هند و روسيه خواهد بود. به گفته برخي تحليلگران هر چند تحريم‌هاي جديد امريكا عليه دو غول نفتي روسيه «روس‌نفت» و «لوك‌اويل» به‌ احتمال زياد نمي‌تواند روابط انرژي دهلي‌نو و مسكو را كاملا متوقف كند، اما بدون ترديد شركت‌هاي بين‌المللي هند را از همكاري‌ها در آينده بازخواهد داشت و در نتيجه، واردات نفت خام هند از روسيه كاهش مي‌يابد. كاهش احتمالي واردات نفت خام و فرآورده‌هاي نفتي، مسير صعودي ارقام تجارت دوجانبه را به‌ شدت محدود خواهد كرد. در شرايطي كه آينده واردات نفت با عدم قطعيت جدي روبه‌رو است، تمركز نشست پيش‌رو بر تسهيل صادرات هند به روسيه خواهد بود؛ به ‌ويژه در بخش‌هاي داروسازي، ماشين‌آلات و محصولات كشاورزي. 
تعرفه‌ها و تحريم‌ها؛ تشديد فشارها بر دهلي‌نو توسط ترامپ!
ماه‌هاي آغازين رياست‌جمهوري ترامپ به دوره‌اي پرتنش در روابط هند و امريكا تبديل شده است. اگرچه دهلي‌نو تلاش كرد تا حد زيادي به خواسته‌هاي ترامپ تن دهد، ازجمله افزايش خريد انرژي و تسليحات امريكايي، اما اين ميزان انعطاف‌پذيري نيز مانع از آن نشد كه هند هدف تعرفه‌هاي واشنگتن قرار نگيرد. پس از آن، ترامپ با مداخله مستقيم در مناقشه هند و پاكستان، خود را عامل اصلي آتش‌بس معرفي كرد؛ اقدامي كه موجب شد تا دهلي‌نو آشفته شود. اصرار رييس‌جمهوري امريكا بر ايفاي نقش ميانجي «كليدي» ميان هند و پاكستان به خارِ چشمي براي ديپلماسي هند تبديل شد و دولت مودي را واداشت بارها اين ادعاها را به‌ طور رسمي رد كند. علاوه بر اين، از آنجا كه مذاكرات امريكا و روسيه براي پايان دادن به جنگ اوكراين به هيچ پيشرفت ملموسي منجر نشده است، ايالات‌متحده راه فشار بر مسكو را از طريق نزديك‌ترين شركاي اقتصادي خود در پيش گرفته است. نتيجه اين فشار نيز گنجانده شدن هند در برنامه تحريم‌هاي مرتبط با روسيه بود، به‌طوري‌كه تعرفه‌اي ۵۰درصدي بر طيف گسترده‌اي از كالاهاي هندي اعمال شد. اين اقدامات، صنايع متعددي در هند را تحت‌تاثير قرار داده؛ از‌جمله كشاورزي، توليد خودرو، صنايع آلومينيوم و فولاد، فرآوري مس و نساجي. 
با اين همه ناظران مدعي‌اند حل اين مساله براي دهلي‌نو به يك چالش دو مرحله‌اي تبديل شده است: اول اينكه مذاكره بر سر توافق تجاري كه هم خواسته‌هاي امريكا براي كاهش كسري تجاري و افزايش دسترسي كالاهاي امريكايي به بازار هند را برآورده كند و هم از منافع توليدكنندگان داخلي هند دفاع نمايد و دوم اينكه كاهش واردات نفت از روسيه به نحوي كه به منافع ملي آسيب نزند. در هر حال گزارش‌ها حاكي است كه مذاكرات تجاري هند و امريكا روند مثبتي دارد و مرحله اول آن در آستانه تكميل و نهايي شدن قرار دارد. گفتني است در هفته‌هاي اخير، واردات نفت امريكا به هند روند صعودي پيدا كرده است. شركت‌هاي نفتي دولتي هند قراردادي يك‌ساله براي واردات حدود ۲،۲ ميليون تن گاز مايع (LPG) از ايالات‌متحده امضا كرده‌اند كه نزديك به ۱۰درصد از كل واردات سالانه گاز مايع هند را تشكيل مي‌دهد. همزمان، واردات نفت روسيه به دليل ترس از تحريم‌هاي ثانويه به ‌ويژه در ميان پالايشگاه‌هاي خصوصي هند كاهش يافته است. با اين حال، چارچوب يك توافق تجاري تنها بخشي از ماجراست و موانع ديگري مرتبط با روسيه بر سر بازتعريف روابط هند و امريكا وجود دارد. باتوجه به اينكه گفت‌وگوي امريكا و روسيه در آستانه شكست قرار دارد، هند همچنان در خط آتش اقدامات ضدروسيه امريكا باقي خواهد ماند. همان‌طور كه ترامپ به دنبال يافتن راه‌هاي بيشتر براي واداشتن روسيه به پايان جنگ در اوكراين است، به احتمال زياد كنگره امريكا قانوني را تصويب خواهد كرد كه شامل تحريم‌هاي بسيار شديد عليه كشورهايي است كه با روسيه تجارت مي‌كنند. اين قانون پيشنهادي كنگره مكانيزمي را پيشنهاد مي‌دهد كه به موجب آن، كشورهايي كه به ‌طور «آگاهانه» نفت، اورانيوم، گاز طبيعي، فرآورده‌هاي نفتي يا محصولات پتروشيمي روسيه را خريداري يا انتقال دهند، مشمول تعرفه ۵۰۰درصدي شوند. از آنجا كه تصميم‌گيري نهايي درباره اين تحريم‌ها با رييس‌جمهور امريكا خواهد بود، اين قانون مي‌تواند به شمشيري بر بالاي سر هند تبديل شود و واردات انرژي اين كشور از روسيه را بيش از پيش تحت فشار قرار دهد. علاوه بر اين، درحالي كه هند به دنبال توافقات عمده دفاعي با روسيه است، تهديد تحريم‌هاي ثانويه تحت قانون كاتسا، همچنان پابرجاست و دولت ترامپ ممكن است از آن براي مختل كردن بازگشت همكاري‌هاي دفاعي هند و روسيه بهره ببرد.
روابط هند و روسيه: از ركود تا شروع
واقعيت اين است كه جنگ اوكراين از زمان آغاز خود به يكي از چالش‌هاي جدي سياست خارجي هند تبديل شده است و دهلي‌نو را ناچار كرد ميان روابط سنتي خود با مسكو و مناسبات گسترده‌اش با غرب، نوعي موازنه‌ محتاطانه برقرار كند. از فوريه ۲۰۲۲ تا جولاي ۲۰۲۴، به نظر مي‌رسيد رويكرد هند بر حفظ سطحي از تعاملات رسمي كم‌سروصدا با روسيه استوار است، در‌حالي كه شراكت اقتصادي سودمند به‌ويژه در حوزه انرژي را همچنان ادامه مي‌داد. در حالي كه هند از هرگونه جلوه‌گري سياسي در روابط با روسيه پرهيز مي‌كرد و تمركز خود را بر گفت‌وگوهاي مشخص درباره موضوعات دوجانبه و جهاني مي‌گذاشت، حجم تجارت ميان دو كشور به ‌طور پيوسته افزايش يافت. ميزان مبادلات تجاري از تنها ۱۳،۱ ميليارد دلار در سال مالي ۲۰۲۲-۲۰۲۱ به ۶۸،۷ ميليارد دلار در سال مالي ۲۰۲۵-۲۰۲۴ جهش كرد؛ رشدي كه اميد مقام‌هاي دو كشور را براي دستيابي به هدف ۱۰۰ ميليارد دلار در آينده نزديك بالا برد. اين افزايش چشمگير عمدتا ناشي از تبديل‌شدن روسيه به بزرگ‌ترين تامين‌كننده نفت خام هند بود؛ به‌طوري‌كه ۳۵درصد از كل واردات نفت هند (برحسب ارزش) از روسيه تامين شد. اما پس از سفرهاي نارندرا مودي، نخست‌وزير هند به مسكو و كازان در جولاي و اكتبر ۲۰۲۴، فصل تازه‌اي در روابط دوجانبه گشوده شد. علاوه بر آنكه نفت خام روسيه همچنان بدون وقفه و با وجود فشارهاي خارجي به پالايشگاه‌هاي هند مي‌رسيد، دو كشور توانستند گفت‌وگوهاي ماهوي و جدي دفاعي را نيز از سر بگيرند. 
با اين حال ناظران مدعي‌اند در چارچوب منطق موازنه‌ محتاطانه هند، حوزه همكاري‌هاي دفاعي براي مدتي طولاني «منطقه ممنوعه» تلقي مي‌شد؛ زيرا واشنگتن براي اين سطح از همكاري با روسيه خطوط قرمز تعيين كرده بود، ازجمله تهديد به اعمال تحريم‌هاي قانون كاتسا. با اين همه و درحالي كه توجه افكار عمومي عمدتا معطوف به فشارهاي تعرفه‌اي دونالد ترامپ و محدوديت‌هاي امريكا بر درآمدهاي نفتي روسيه بود، دهلي‌نو آرام و بي‌سروصدا روند بازتعامل با بخش دفاعي روسيه را آغاز كرده؛ روندي كه اكنون به چند توافق اوليه انجاميده است. براساس برخي گزارش‌ها، برخي از اين توافق‌ها نهايي شده يا در دست آماده‌سازي‌اند: از توسعه مشترك سامانه پدافند هوايي «پانتسير» گرفته تا احتمال خريد سامانه هشدار زودهنگام «ورونژ» كه بيش از ۶۰۰۰ كيلومتر برد دارد.  افزون بر اين، طي «عمليات سيندور»، سامانه‌هاي پدافندي روسيه بار ديگر كارآمدي خود را نشان دادند و حتي «سينگ» فرمانده نيروي هوايي هند، سامانه400-S ‌را «تغيير‌دهنده بازي» توصيف كرد. از همين رو، دهلي‌نو براي خريد يك محموله اضافي از سامانه‌هاي 400-S نيز ابراز تمايل كرده است. با اين حال، برنامه تحويل باقي‌مانده سامانه‌ها طبق قرارداد قبلي با تاخير روبه‌رو شده و تا سال ۲۰۲۶ به تعويق افتاده است؛ موضوعي كه نشان مي‌دهد هند فعلا نمي‌تواند اميدي به ورود سريع اين سامانه‌ها به شبكه دفاع هوايي خود داشته باشد.
رويكرد محتاطانه هند در برابر مسكو و واشنگتن
در همين حال به ادعاي برخي كارشناسان سفر پوتين به هند مي‌تواند جايگاه روسيه در هند را تقويت كند. براي دهلي‌نو، روايت روسيه به عنوان يك «شريك آزموده‌ شده» نقش مهمي در پيام‌رساني داخلي دارد و نشان مي‌دهد كه سياست خارجي هند ثابت و مصون از شوك‌هاي خارجي باقي مانده است. به همين دليل، احتمالا هند به سرمايه‌گذاري در شراكت خود با روسيه ادامه خواهد داد، هر چند كه شرايط بنيادي اين رابطه چندان قوي نيست و مسائل متعددي مانع گسترش همكاري‌ها مي‌شوند. بنابراين، نتايج سفر پوتين نه تنها درباره ارسال سيگنال به ايالات‌متحده خواهد بود، بلكه به آرام كردن نگراني‌هاي داخلي نيز مربوط مي‌شود تا نشان دهد هند زير فشار ترامپ تسليم نخواهد شد. 
با اين حال فارغ از اينكه دولت هند كه در حل مسائل با امريكا همواره محتاطانه عمل كرده، اما ديپلماسي علني ترامپ در ارتباط با دهلي‌نو باعث ايجاد چندين خطاي راهبردي شده است، به گونه‌اي كه رويكرد مخرب رييس‌جمهور امريكا و برخي مشاوران ارشدش به يك مساله داخلي براي مودي تبديل شده و گزينه‌هاي او براي پيشبرد دستور كار هند-امريكا را محدود كرده است. ‌حال نيز ناظران بر اين باورند باتوجه به اينكه امريكا همچنان يك شريك حياتي براي هند در حوزه‌هاي دفاع، فناوري، تجارت و سرمايه‌گذاري به شمار مي‌رود، تعامل دوجانبه بدون شك ادامه خواهد يافت. با اين حال، جنجال‌هاي اخير افكار عمومي را به‌شدت درگير كرده و اعتماد به تداوم روابط را تضعيف. ازسويي ديگر روسيه نيز براي دهه‌ها اصلي‌ترين تامين‌كننده تسليحات هند بوده و تجهيزات متنوعي ازجمله جنگنده، زيردريايي، سامانه موشكي و هليكوپتر دراختيار اين كشور قرار داده است.  با اين همه به نظر مي‌رسد هند مي‌خواهد به هر دو بازيگر، مسكو و واشنگتن، نشان دهد كه گزينه‌هاي راهبردي دارد و تنها به يكي از اين دو وابسته نخواهد بود.