«اعتماد» تلاش‌هاي پشت پرده براي توقف جنگ در اوكراين را بررسي كرد
اوكراين در دوراهي صلح يا زمستان سخت
نوشين محجوب
در آخرين روزهاي نوامبر ۲۰۲۵، جنگ اوكراين كه حالا نزديك به چهار سال ادامه يافته، در يكي از معدود لحظات كانون مذاكره قرار گرفت. دولت جديد دونالد ترامپ از همان هفته‌هاي اول كار خود را با هدف پايان دادن به اين درگيري آغاز كرده و مي‌خواهد تا پيش از آغاز سال نو ميلادي، حداقل چارچوب يك توافق را روي ميز بگذارد؛ چيزي كه در كاخ سفيد آن را «يك معامله بزرگ و پايدار» مي‌نامند نه لزوما شعار «توافق قرن.» دو متن اصلي در اين فرآيند نقش كليدي دارند؛ متن اول، طرحي ۲۸ ماده‌اي است كه در هفته‌هاي ابتدايي دولت جديد با مشاركت جرد كوشنر و استيو ويتكوف تهيه شد. اين نسخه اوليه شامل ايده‌هايي بود كه از ديد كي‌يف بسيار محدودكننده به نظر مي‌رسيد: تعيين سقف مشخص براي اندازه ارتش اوكراين، عفو گسترده، به‌رسميت شناختن ضمني وضعيت كريمه و تعهد بلندمدت به بي‌طرفي نظامي. اين سند اما به سرعت واقعيت‌هاي سياسي اوكراين را به چالش كشيد. در روزهاي ۲۴ و ۲۵ نوامبر، هيات امريكايي در ژنو با هيات اوكرايني به رياست آندري يرماك ساعت‌ها مذاكره كرد. خروجي اين نشست، نسخه‌اي كوتاه‌تر و ۱۹ ماده‌اي بود كه بخش قابل‌توجهي از نگراني‌هاي كي‌يف را برطرف مي‌كرد: سقف نيروهاي مسلح حذف شد، عفو عمومي به شكل مشروط و محدود تعريف شد، محدوديت‌هاي حضور مشاوران نظامي كشورهاي غربي به حداقل رسيد و حتي فضايي براي دريافت تضمين‌هاي امنيتي چندجانبه باز گذاشت. تنها دو موضوع بزرگ همچنان باز ماند و قرار شد خود ترامپ و زلنسكي درباره‌شان تصميم نهايي بگيرند: وضعيت مناطق اشغالي (كريمه و چهار استان ديگر) و شكل دقيق تعهد اوكراين به عدم پيوستن دايمي به ناتو. دونالد ترامپ اين تغيير را پيشرفتي جدي دانست و بلافاصله استيو ويتكوف را روز ۲۷ نوامبر به مسكو فرستاد تا متن جديد را شخصا به ولاديمير پوتين تحويل دهد. مقامات روسي مذاكرات را «جدي و سازنده» توصيف كرده‌اند، اما همزمان تاكيد دارند كه هر توافقي بايد با واقعيت‌هاي ميداني موجود همخواني داشته باشد و مسكو قصد عقب‌نشيني از اهداف اعلام شده خود را ندارد. در امريكا واكنش‌ها يك‌دست نيست. برخي جمهوري‌خواهان معتقدند نسخه فعلي همچنان امتيازهاي زيادي به روسيه مي‌دهد؛ در مقابل، گروه ديگري از سياستمداران و تحليلگران مي‌گويند همين كه پس از چهار سال جنگ، سندي مشترك روي ميز باشد خودش دست‌كم يك گام رو به جلو است. با اين حال فعلا دو سناريو براي پايان عمليات ويژه نظامي وجود دارد كه فقط يكي از آنها حفظ استقلال اوكراين را امكان‌پذير خواهد كرد.
كرملين: جدي هستيم، اما امتيازي نمي‌دهيم
پوتين اخيرا با اشاره به اينكه احتمال دارد پيشنهادهاي كنوني امريكا اساسا ضروري نباشد، توضيح داد در صورت خروج نيروهاي مسلح اوكراين از مناطق تحت كنترل خود، روسيه عمليات نظامي را متوقف خواهد كرد، ولي اگر نيروهاي اوكرايني اين مناطق را ترك نكنند، ارتش روسيه اين هدف را از طريق نظامي محقق خواهد كرد. پوتين همچنين گفت كه روسيه به رسميت شناختن بين‌المللي مناطق جديد را لازم دارد، اما نه از سوي اوكراين. همزمان كرملين پس از ماه‌ها اظهارات كلي و محتاطانه، براي اولين‌بار لحن صريح‌تري به خود گرفت و مذاكرات جاري را «جدي» خواند. دميتري پسكوف روز ۲۶ نوامبر اعلام كرد كه گفت‌وگوها در جريان است و جدي است، اما فاصله تا توافق نهايي همچنان زياد است. سرگئي ريابكوف، معاون وزير خارجه، لحن را تندتر كرد و گفت هيچ بحثي درباره عقب‌نشيني از اصول اساسي يا دادن امتيازهاي بزرگ به كي‌يف در ميان نيست. يوري اوشاكوف، مشاور سياست خارجي پوتين، نسخه ۱۹ ماده‌اي را سندي دانست كه نياز به بررسي دقيق دارد؛ به گفته او برخي نكات آن از نظر مسكو مثبت است، اما بخش‌هاي مهمي هنوز بايد در سطح كارشناسي واكاوي شود. سرگئي لاوروف هم تاكيد كرد كه هر توافق نهايي بايد كاملا در چارچوب روح و محتواي گفت‌وگوي تلفني اخير ترامپ و پوتين در آلاسكا باقي بماند. درنهايت، خط قرمزهاي مسكو همان‌هايي هستند كه از روز اول اعلام شده‌اند: به‌رسميت شناخته شدن الحاق كريمه و چهار منطقه دونتسك، لوهانسك، خرسون و زاپوريژيا براساس مرزهاي اداري ادعايي روسيه، ممنوعيت دايمي عضويت اوكراين در ناتو (ترجيحا با درج در قانون اساسي)، اجراي سياست‌هاي غيرنظامي‌سازي و نازي‌زدايي طبق برداشت مسكو و لغو تحريم‌هاي غربي. از نظر كرملين، هر سند يا توافقي كه از اين چارچوب خارج شود عملا بي‌معني است و مسكو خود را براي ادامه مسير نظامي تا دستيابي كامل به اهدافش آماده نگه داشته است. ازسوي ديگر، ريابكوف در مصاحبه‌اي با رسانه‌هاي روسي اشاره كرد كه تغييرات اخير در سند ۱۹ ماده‌اي -مانند حذف سقف نيروها و تعديل عفو عمومي- گام‌هاي مثبتي است، اما كافي نيست؛ مسكو انتظار دارد واشنگتن نقش فعال‌تري در متقاعد كردن كي‌يف براي پذيرش «واقعيت‌هاي غيرقابل تغيير» ايفا كند. لاوروف نيز با اشاره به سابقه ديپلماتيك ترامپ، گفت كه كرملين اميدوار است اين‌بار، برخلاف دوره اول رياست‌جمهوري ترامپ، توافق به بن‌بست نخورد و به مرحله اجرا برسد. با اين حال، اوشاكوف تاكيد كرد كه هرگونه بحث درباره تحريم‌ها بايد همزمان با پيشرفت در مسائل امنيتي پيش برود، نه به عنوان جايزه نهايي.در مجموع، مقامات روسي با حفظ تعادل ميان خوش‌بيني محتاطانه و قاطعيت، سيگنال مي‌دهند كه آماده مذاكره هستند، اما تنها براساس شرايط خود. اين استراتژي، كه تركيبي از ديپلماسي و قدرت نظامي است، مسكو را در موضع برتر نگه مي‌دارد و هرگونه فشار خارجي را به عنوان «دخالت» تلقي مي‌كند. تحليلگران در مسكو معتقدند اين رويكرد مي‌تواند ترامپ را به سمت امتيازهاي بيشتر سوق دهد، بدون اينكه روسيه از موضع خود عقب بنشيند.
طرح اوليه ۲۸ ماده‌اي «ليست آرزوهاي كرملين»
سند اوليه ۲۸ ماده‌اي از همان ابتدا بحث‌برانگيز به نظر مي‌رسيد. اين طرح، كه ظاهرا در جلسات محرمانه در ميامي با مشاركت كريل دميتريف، مدير صندوق سرمايه‌گذاري مستقيم روسيه و يكي از نزديكان كرملين، شكل گرفت، به سرعت توسط يك مقام اوكرايني لو رفت و به رسانه‌هاي بين‌المللي رسيد. محتواي آن، كه به چهار دسته اصلي صلح در اوكراين، تضمين‌هاي امنيتي، امنيت اروپا و روابط آينده امريكا با روسيه و اوكراين تقسيم مي‌شد، عمدتا براساس پيشنهادهاي روسي بنا شده بود و از ديد بسياري، بيشتر به يك نقشه راه براي تحقق خواسته‌هاي مسكو شبيه بود تا يك توافق متعادل. در قلب اين سند، واگذاري كامل كريمه، دونباس (شامل دونتسك و لوهانسك)، خرسون و زاپوريژيا به روسيه قرار داشت، همراه با تعيين سقف ۶۰۰ هزار نفري براي نيروهاي مسلح اوكراين و ممنوعيت دايمي عضويت اين كشور در ناتو، كه بايد در قانون اساسي‌اش درج مي‌شد. عفو عمومي فراگير براي همه طرف‌هاي درگير -بدون استثنا براي جرايم جنگي- يكي ديگر از بندهاي جنجالي بود، درحالي كه ايجاد يك منطقه حائل ۳۰ كيلومتري در مرز روسيه-اوكراين، تعهد روسيه به عدم حمله مجدد (هر چند بدون مكانيسم اجرايي روشن) و توقف انسداد مسير رود دنيپر براي صادرات غلات اوكراين، جنبه‌هاي عملي‌تري را پوشش مي‌داد. تبادل كامل اسرا و اجساد، تضمين‌هاي امنيتي غربي براي كي‌يف (اما بدون اجازه حضور دايمي نيروهاي ناتو) و حتي اشاره‌هايي به بازسازي اقتصادي نيز در آن گنجانده شده بود، اما اين عناصر در سايه بندهاي سرزميني و نظامي كم‌رنگ ماندند. اين طرح، كه ظاهرا از مذاكرات غزه الهام گرفته شده، بلافاصله با موجي از انتقادها روبه‌رو شد. در كي‌يف، مقامات آن را «كاپيتولاسيون كامل» ناميدند و ولاديمير زلنسكي شخصا در تماس تلفني با ترامپ، نگراني‌هاي عميق خود را ابراز كرد. ورشو و لندن، به عنوان متحدان نزديك اوكراين، آن را «خيانت به اصول اروپايي» خواندند و اورزولا فون در لاين، رييس كميسيون اروپا، هر چند تلاش‌هاي ترامپ را براي صلح ستود، اما تاكيد كرد كه جزييات اوليه بيش از حد به نفع مسكو است. حتي در داخل امريكا، حزب جمهوري‌خواه به دوپاره شد: سناتور راجر ويكر، رييس كميته خدمات مسلح سنا، آن را «مشكل‌دار و بعيد به صلح واقعي» توصيف كرد و ضبط‌هاي لو رفته از تماس‌هاي ويتكوف با ديپلمات‌هاي روسي -كه در آنها ويتكوف به مسكو مشاوره مي‌دهد چگونه طرح را به ترامپ بفروشد- خشم بيشتري برانگيخت. با اين حال، برخي تحليلگران اين سند را نه صرفا يك فاجعه ديپلماتيك، بلكه يك نقطه شروع خام مي‌دانند كه با ورودي مستقيم ازسوي دميتريف، نشان‌دهنده عمق كانال‌هاي غيررسمي ميان واشنگتن و مسكو است. لو رفتن آن، ظاهرا با هدف ايجاد فشار عمومي براي پيشبرد مذاكرات، تنها به پيچيدگي‌ها افزود و زمينه را براي بازنگري فوري در ژنو فراهم كرد. درنهايت، اين ۲۸ ماده نه تنها واقعيت‌هاي ميداني جنگ را ناديده مي‌گرفت، بلكه اعتماد متحدان را نيز خدشه‌دار كرد و ترامپ را وادار به عقب‌نشيني تاكتيكي كرد.
نسخه بازنگري شده
مذاكرات فشرده دو روزه در ژنو، كه از ۲۴ تا ۲۵ نوامبر ۲۰۲۵ ادامه يافت، نقطه عطفي در فرآيند ديپلماتيك به شمار مي‌رود. هيات امريكايي به رهبري ماركو روبيو، وزير خارجه، جرد كوشنر و استيو ويتكوف، با هيات اوكرايني به رياست آندري يرماك، رييس دفتر رياست‌جمهوري و روستم اومروف، وزير دفاع، پشت درهاي بسته به بحث پرداختند. اين نشست‌ها، كه با حضور مشاوران اروپايي و كانادايي همراه بود، بر بازنگري طرح اوليه ۲۸ ماده‌اي تمركز داشت و نتيجه‌اش يك چارچوب ۱۹ ماده‌اي شد كه بسياري از نگراني‌هاي كي‌يف را برطرف كرد. ماركو روبيو پس از پايان مذاكرات، آن را «بسيار مثبت» توصيف كرد و تاكيد كرد كه پيشرفتي واقعي حاصل شده، هر چند جزييات حساس همچنان باز مانده است. تغييرات كليدي، عمدتا در جهت تعديل بندهاي محدود كننده براي اوكراين، اعمال شد. سقف ۶۰۰ هزار نفري براي نيروهاي مسلح اوكراين به طور كامل حذف گرديد كه اين امر به كي‌يف اجازه مي‌دهد انعطاف بيشتري در بازسازي ارتش خود داشته باشد. بند عفو عمومي نيز بازنويسي شد تا جرايم جنگي مستند -مانند مواردي كه دادگاه‌هاي بين‌المللي به آنها پرداخته‌اند- را استثنا كند و اين تغيير به عنوان گامي براي حفظ عدالت و جلوگيري از مصونيت عاملان نقض حقوق بشر تلقي مي‌شود. محدوديت حضور نيروهاي ناتو در خاك اوكراين نيز از ممنوعيت كامل به «محدوديت موقت» تا زمان عضويت احتمالي تغيير يافت كه راه را براي حمايت‌هاي آموزشي و لجستيكي غربي باز نگه مي‌دارد بدون اينكه تعهدات دايمي را زير سوال ببرد. علاوه بر اين، بند جديدي براي برگزاري «همه‌پرسي تحت نظارت بين‌المللي» درخصوص هرگونه تغيير مرزي اضافه شد كه اين ايده -هر چند بحث‌برانگيز- مي‌تواند به عنوان مكانيسمي براي مشروعيت‌بخشي به تصميمات عمل كند، البته با تضمين‌هاي سازمان ملل.دو موضوع حياتي، يعني وضعيت سرزميني مناطق مورد ادعاي روسيه (كريمه، دونتسك، لوهانسك، خرسون و زاپوريژيا) و فرمول دقيق بي‌طرفي يا عدم عضويت دايمي در ناتو، به تصميم‌گيري مستقيم دونالد ترامپ و ولاديمير زلنسكي موكول شد. اين رويكرد، مذاكرات را از بن‌بست خارج كرد و تمركز را بر سطح رهبري‌ها برد، جايي كه ترامپ مي‌تواند از روابط شخصي خود با پوتين بهره ببرد.
ولاديمير زلنسكي روز ۲۶ نوامبر، در كنفرانس ويديويي ائتلاف حاميان اوكراين، از اين پيشرفت استقبال كرد و گفت: «ما آماده پيشبرد چارچوب امريكايي هستيم، اما نقاط حساس بايد با حضور رييس‌جمهور ترامپ و متحدان اروپايي حل شود.» اين اظهارات، كه لحني محتاطانه اما اميدوارانه داشت، نشان‌دهنده تمايل كي‌يف به همكاري است، هر چند زلنسكي بر لزوم تضمين‌هاي امنيتي پايدار و جلوگيري از هرگونه فشار يك‌جانبه تاكيد كرد. روستم اومروف نيز در پستي در ايكس، از «درك مشترك بر سر شرايط اصلي» سخن گفت و گفت‌وگوهاي بعدي در هفته جاري را براي تكميل تضمين‌هاي امنيتي تاييد كرد. ازسوي ديگر، رهبران اروپايي، ازجمله يوهان واده‌فول، وزير خارجه آلمان، اين مذاكرات را «موفقيت قاطع» براي قاره خواندند، اما بر لزوم حضور روسيه و حفظ خطوط قرمز تاكيد كردند. در مجموع، نسخه ۱۹ ماده‌اي نه تنها تعادلي ميان خواسته‌هاي واشنگتن و كي‌يف ايجاد كرد، بلكه زمينه را براي دور بعدي گفت‌وگوها -احتمالا در مسكو با حضور ويتكوف- فراهم آورد. با اين حال، تحليلگران هشدار مي‌دهند كه بدون توافق بر سر مسائل هسته‌اي، اين پيشرفت ممكن است موقتي بماند و زمستان پيش رو را با تشديد درگيري‌ها روبه‌رو كند.
برنامه زماني ترامپ
دونالد ترامپ، كه ديپلماسي شخصي را ابزار اصلي خود در اين پرونده مي‌داند، برنامه‌اي فشرده براي پيشبرد مذاكرات ترسيم كرده است. او شخصا اعلام كرد كه استيو ويتكوف، نماينده ويژه‌اش، هفته آينده -يعني اوايل دسامبر ۲۰۲۵- به مسكو سفر خواهد كرد تا نسخه بازنگري‌شده ۱۹ ماده‌اي را مستقيما با ولاديمير پوتين در ميان بگذارد. همزمان، مايكل والتز و كيث كلگ، مشاوران امنيت ملي، به كي‌يف خواهند رفت تا با ولاديمير زلنسكي و تيمش بر سر جزييات تضمين‌هاي امنيتي گفت‌وگو كنند. در صورت نهايي شدن متن، ترامپ ابتدا با زلنسكي ديدار حضوري خواهد داشت و سپس با پوتين نشست خواهد داشت؛ هدفي كه كاخ سفيد آن را «امضاي توافق پيش از كريسمس ۲۰۲۵» خوانده است. ترامپ در مصاحبه‌اي با فاكس‌نيوز، با لحني اطمينان‌بخش گفت: «جنگ در يك جهت پيش مي‌رود. پيشرفت كرديم و مسكو هم امتياز مي‌دهد. حل آن آسان نيست، اما نزديكيم.» اين اظهارات كه پس از تاييد كرملين از سفر ويتكوف بيان شد، نشان‌دهنده شتاب واشنگتن براي دستيابي به چارچوبي پايدار است. يوري اوشاكوف، مشاور پوتين، هم اين سفر را «توافقي مقدماتي» خواند و افزود كه روسيه نسخه‌هاي متعددي از طرح را دريافت كرده، هر چند جزييات را «پيچيده» توصيف كرد. ازسوي ديگر، زلنسكي ابراز اميدواري كرد كه ديدار با ترامپ در روزهاي آينده رخ دهد و بر لزوم مشاركت اروپايي‌ها تاكيد كرد. دانيل دريسكول، وزير ارتش امريكا نيز براي ديدار با مقامات اوكرايني در روزهاي آتي برنامه‌ريزي شده كه اين موازي‌كاري را تقويت مي‌كند. با اين حال، ترامپ در پاسخ به سوالاتي درباره ضرب‌الاجل، گفت: «مهلت من؟ وقتي كار تمام شود، تمام است. همه از، چه در كي‌يف، چه در مسكو، چه در واشنگتن، از اين جنگ خسته شده‌اند و مي‌خواهند تمام شود.» اين رويكرد، ريسك‌هايي هم دارد؛ منتقدان هشدار مي‌دهند كه فشار بيش از حد ممكن است به بن‌بست منجر شود، به ويژه باتوجه به لو رفتن تماس‌هاي ويتكوف با مقامات روسي، كه ترامپ آن را «مذاكره استاندارد» ناميد.
واكنش‌ها به صلح تحميلي
اروپا كه احساس مي‌كند از دور تند مذاكرات امريكا-روسيه-اوكراين كنار گذاشته شده، با لحني صريح و هماهنگ اعتراض كرد. كايا كالاس گفت هيچ نشانه‌اي از آمادگي واقعي روسيه براي آتش‌بس نمي‌بيند. فردريش مرتز تاكيد كرد اروپا بازيگر مستقل است و نه اسباب‌بازي كسي؛ توافقي بدون رضايت اوكراين و اروپا هرگز پايدار نخواهد بود. اورزولا فون در لاين نيز هشدار داد كه تقسيم يك‌جانبه يك كشور مستقل اروپايي، درهاي جنگ‌هاي جديد را باز مي‌كند. در پاسخ، بريتانيا، فرانسه و آلمان طرح جايگزين خود را ارايه كردند كه دقيقا در نقطه مقابل خواسته‌هاي مسكو قرار دارد: عضويت سريع اوكراين در ناتو و سقف ۸۰۰ هزار نفري براي ارتش اين كشور. در امريكا هم توفان به‌پا شده است. درون حزب جمهوري‌خواه شكاف عميقي ايجاد شده؛ سناتور راجر ويكر طرح را پر از مشكل و بعيد به صلح واقعي مي‌داند، دان بيكن خواستار اخراج فوري استيو ويتكوف است و ميچ مك‌كانل به ترامپ پيشنهاد كرده مشاوران جديدي پيدا كند. در مقابل، جي‌دي ونس و دونالد ترامپ جونيور با حملات تند به مك‌كانل پاسخ داده‌اند. شخصيت استيو ويتكوف، مذاكره‌كننده ارشد، بيش از همه زير ذره‌بين است؛ نوار صوتي لو رفته بلومبرگ نشان مي‌دهد او به مقامات روسي مشاوره مي‌داد كه چگونه طرح را به ترامپ بفروشند. منتقدان او را آماتور و بيش از حد نزديك به كرملين مي‌خوانند، اما حاميانش معتقدند همين نزديكي ممكن است او را به تنها كسي تبديل كند كه مي‌تواند پوتين را به ميز بياورد.
اقتصاد و سناريوهاي پيشِ رو
در همين حال، جبهه‌ها آرام نيستند. پنتاگون هشدار داده روسيه در حال تغيير دكترين موشكي خود است؛ از شليك تدريجي به حملات انبوه و سريع براي وارد كردن ضربه نهايي. دانيل دريسكول، وزير ارتش امريكا، به ديپلمات‌هاي غربي گفته اين تهديد مي‌تواند اوكراين را وادار به پذيرش توافقي نامتوازن كند. در هفته گذشته بزرگ‌ترين حمله پهپادي روسيه به زاپوريژيا رخ داد و نيروهاي روسي همچنان در محورهاي پوكرُفسك و كوراخووه پيشرفت آهسته اما مداوم دارند؛ ميانگين تصرف ماهانه در سال ۲۰۲۵ به ۴۶۷ كيلومتر مربع رسيده است. از نظر اقتصادي، صندوق بين‌المللي پول برنامه چهارساله جديدي به ارزش ۸.۲ ميليارد دلار براي اوكراين تصويب كرد كه نشان‌دهنده عمق خسارات زيرساختي و سقوط توليد ناخالص داخلي اين كشور است. اكنون توپ در زمين مسكو است. اگر كرملين نسخه ۱۹ ماده‌اي را بپذيرد و مسائل سرزميني را به ديدار سه‌جانبه موكول كند، احتمال آتش‌بس تا كريسمس وجود دارد. در غير اين صورت، زمستان ۲۰۲6-۲۰۲5 مي‌تواند خونين‌ترين فصل اين جنگ باشد.