آلودگی هوای پاییز ۳۸ هزار بیمار را راهی بیمارستان‌های خوزستان کرد
خفگي در ميان دود و غبار
نادره وائلي‌زاده
«يك‌هزار و 624 نفر به دليل آلودگي هوا در يك‌سال گذشته در خوزستان جان خود را از دست داده‌اند.» اين را دانشگاه علوم پزشكي جندي‌شاپور اهواز در حالي اعلام كرد كه آلودگي هوا در روزهاي اخير در خوزستان مرزهاي بحران را رد كرده است. پاييز در حالي به نيمه رسيده كه خوزستان همچنان با دود و غبار سنگين دست به گريبان است. نيمه نخست سال كه با دود غليظ آتش‌سوزي‌هاي هورالعظيم سپري شده بود، حالا با تشديد مشعل‌سوزي‌هاي نفت و آتش‌سوزي‌هاي مزارع كشاورزي و نيشكر و توزيع سوخت غيراستاندارد بحراني‌تر شده است. مصوبات كارگروه اضطرار آلودگي هواي خوزستان تاكنون ثمري نداشته و كار به جايي رسيده كه مدارس ابتدايي و متوسطه اول در 24 شهرستان تا پايان آبان غيرحضوري اعلام شده است. دانشگاه علوم پزشكي جندي‌شاپور اهواز در روزهاي اخير باز هم زنگ خطر را به صدا درآورده و نسبت به افزايش 66 درصدي مراجعات قلبي و تنفسي ناشي از آلودگي هوا در 18 ماه گذشته هشدار داده كه ۷۰ درصد مربوط به كودكان زير ۱۴ سال و ۵۰ درصد از آنها كودكان زير ۶ سال هستند. به گزارش ايسنا، دانشگاه علوم پزشكي جندي‌شاپور اهواز اعلام كرده است: «ركورد مراجعه به بيمارستان‌هاي خوزستان در پي آلودگي هوا شكسته شده و در ۲۴ ساعت منتهي به ۸ صبح روز ۱۹ آبان، يك‌هزار و 100 بيمار به بيمارستان‌ها مراجعه كردند كه بيشترين تعداد ثبت شده مراجعه‌كنندگان قلبي تنفسي غيرعفوني به مراكز درماني در پي آلودگي هوا در سال است. ۱۳ درصد مراجعه‌كنندگان كودك بوده‌اند و بيشترين مراجعات هم در اهواز و سوسنگرد بوده است.»
38 هزار مراجعه پاييزي آلودگي هوا
نزديك ظهر است، اما هنوز مه غليظي از غبار و دود روي اهواز را پوشانده، اين وضعيت مركز خوزستان در دو ماه گذشته است كه با انواع آلاينده‌ها محاصره شده. «آيدا» كلاس پنجم ابتدايي به جاي نيمكت مدرسه، روي صندلي سالن انتظار بيمارستان كودكان ابوذر اهواز بي‌حال و رنگ‌پريده نشسته است. مدارس غيرحضوري شده، اما مادرش مي‌گويد: «دخترم آسم دارد و در روزهاي آلوده هميشه بدحال است و نمي‌تواند به مدرسه برود. از اوايل شروع سال تحصيلي درگير اين مشكل هستيم و امروز هم نمي‌تواند نفس بكشد.» آن‌طور كه «مصيب رفيعي‌پور»، مدير امور بيماري‌ها و مراكز تشخيصي درماني دانشگاه جندي‌شاپور اهواز گفته است: «آلودگي هوا كه در سال 1401 پنجمين عامل مرگ كودكان زير پنج سال بوده، امسال به عنوان دومين عامل مرگ اين كودكان معرفي شده است.» پيش از اين هم دانشگاه علوم پزشكي اهواز اعلام كرده بود: «در يك‌سال گذشته بيش از ۱۰۰ هزار كودك زير ۱۴ سال كه به واسطه آلودگي هوا دچار مشكلات قلبي و تنفسي شده بودند، به مراكز درماني مراجعه كردند. همچنين در نيمه نخست امسال، بيش از ۶۰ هزار نفر به دليل عوارض قلبي - تنفسي ناشي از آلودگي هوا به مراكز درماني مراجعه كرده‌اند.» اينها نشان مي‌دهد شرايط براي بزرگسالان هم وخيم است. «مريم» 45 ساله ساكن اهواز به «اعتماد» مي‌گويد كه به خاطر آلودگي هوا از 10 سال پيش به آسم مبتلا شده و از دو سال قبل نيز همسرش دچار تنگي نفس شده است: «وقتي هوا آلوده مي‌شود آنقدر بدحال مي‌شويم كه مجبور بوديم هر روزمان را در بيمارستان سپري كنيم، به همين دليل ناچار شديم دستگاه اكسيژن و دستگاه «نبولايزر» بخريم. داروها گران و ناياب است و در اين اواخر نمونه‌هاي هندي و ايراني در بازار بوده كه كارايي نداشت. در و پنجره‌ها را هم ببنديم، فايده‌اي ندارد. دكترها مي‌گويند بايد از اهواز برويم ولي به خاطر شغل همسرم فعلا امكان مهاجرت نداريم.» رفيعي‌پور، مدير امور بيماري‌ها و مراكز تشخيصي درماني دانشگاه جندي‌شاپور اهواز در گفت‌وگو با «اعتماد» از «مراجعه بيش از 38 هزار بيمار با مشكلات منتسب به آلودگي هوا به بيمارستان‌هاي تحت پوشش اين دانشگاه از ابتداي پاييز امسال» خبر مي‌دهد كه نسبت به همين بازه در سال گذشته افزايش حدود 20 درصدي بار مراجعات را نشان مي‌دهد: «مهر ماه 21 هزار و 760 بيمار با مشكلات قلبي و تنفسي غيرعفوني و 20 روز اول آبان 16 هزار و 254 بيمار با اين مشكلات به بيمارستان‌هاي تحت پوشش مراجعه كردند.» او با بيان اينكه آمار مراجعات مربوط به آلودگي هوا صعودي بوده است، مي‌گويد: «موضوع نگران‌كننده‌تر آن است كه آلودگي هوا هر چه مزمن‌تر مي‌شود، بيماران با شيب بيشتري مراجعه مي‌كنند و افرادي كه متاثر مي‌شوند به مرور زمان علايمشان شديدتر مي‌شود؛ مثلا ممكن است بيمار قلبي يا مبتلا به ديابت كه قبلا فقط علايم تنگي نفس داشت الان كارش به بستري مي‌رسد.»
مصوبات كاغذي
«سيد محمدرضا موالي‌زاده»، استاندار خوزستان گفته است: «آلودگي هوا زندگي را براي مردم دشوار كرده و حتي يكي از عوامل مهاجرت از خوزستان است.» اما خبرها حاكي است مصوبات دولت در 25 شهريور، براي اطفاي حريق در بخش عراقي هورالعظيم (هورالحويزه) محقق نشده و آتش‌سوزي در اين تالاب همچنان ادامه دارد، ساير صنايع هم از آلايندگي‌شان كم نكردند. اعتراض‌ها و كارزارهاي خوزستاني‌ها در اين مدت نيز راه به جايي نبرده است. با اين حال «محمدجعفر قائم‌پناه»، معاون اجرايي رييس‌جمهور در سفر اخير خود به خوزستان مقابله با آلودگي هواي اين استان را اولويت دولت عنوان كرد. شوراي هماهنگي مديريت بحران خوزستان در جلسه اضطراري كه 18 آبان برگزار شد، بسته جامع مقابله با آلودگي هوا در سه بازه زماني كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت را تصويب كرد. ساماندهي منابع آلاينده، ضرورت توزيع بنزين يورو ۴ در شهرهاي آلوده، تعقيب قضايي متخلفان، درمان رايگان بيماران تنفسي و پيگيري ديپلماتيك آتش‌سوزي‌هاي هورالعظيم در عراق مهم‌ترين اين مصوبات بوده‌اند. پرتال اطلاع‌رساني استانداري خوزستان از آغاز توزيع بنزين يورو ۴ در اهواز و شهرهاي صنعتي به دستور استاندار خوزستان از 19 آبان خبر داده و اعلام كرده است: «در حال حاضر روزانه ۵۰۰ هزار ليتر بنزين يورو4 در بين جايگاه‌هاي سوخت شهرستان اهواز توزيع مي‌شود كه با اين مصوبه تا يك ميليون و ۲۰۰ هزار ليتر افزايش مي‌يابد. نياز كلي استان به بنزين يورو۴ حدود ۳ ميليون ليتر در روز است، اين در حالي است كه ميزان توليد بنزين يورو۴ در پالايشگاه آبادان روزانه بيش از ۴ ميليون ليتر است.»
در محاصره آلاينده‌ها
«محمدجواد اشرفي»، مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان، آلودگي هوا در اين استان را يك بحران ساختاري با منابع متعدد داخلي و خارجي عنوان مي‌كند كه ديگر يك پديده فصلي نيست. او آلودگي هواي اهواز و ديگر شهرهاي استان را ناشي از چند منبع اصلي مي‌داند كه آثار تجمعي آنها باعث تداوم شرايط ناسالم هوا شده است: «بخش عراقي تالاب هورالعظيم (هورالحويزه) همچنان در حال سوختن است، اما به دليل سكون هوا، در روزهاي اخير تاثير مستقيمي بر هواي اهواز نداشته است. تردد شهري، فعاليت‌هاي صنعتي و فلرهاي نفتي منابع ثابت آلودگي در اين شهرستان هستند و در روزهاي اخير سوزاندن مزارع كشاورزي به‌ويژه مزارع نيشكر به عنوان عوامل ثانويه در افزايش غلظت آلاينده‌ها نقش داشته است. سوزاندن زباله و لاستيك‌هاي فرسوده در حاشيه شهرها نيز يكي از منابع پنهان، اما موثر آلودگي است كه در مناطق مختلف اهواز از جمله كيانشهر و كوت‌عبدالله مشاهده مي‌شود. علاوه بر اين، پايداري جوي و كاهش ارتفاع لايه مرزي جو اين شرايط را تشديد كرده است.» شوراي مديريت بحران خوزستان، سوزاندن بقاياي گياهي و ضايعات كشاورزي را ممنوع كرده و با متخلفان برخورد قضايي خواهد شد. همچنين كشت و صنعت‌هاي نيشكر موظف به جلوگيري از سوزاندن مزارع خود است. ويديوهاي منتشر شده در فضاي مجازي حكايت از برداشت سياه و آتش زدن مزارع كشت و صنعت‌هاي نيشكر ميرزاكوچك و فارابي دارد. ناصري، مديرعامل شركت توسعه نيشكر به ايسنا گفته است كه «امسال از ابتداي فصل برداشت، هيچ‌گونه آتش‌سوزي در مزارع نيشكر اتفاق نيفتاده و برداشت به صورت سبز انجام شده است.» با اين حال مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان مي‌گويد: «در روزهاي اخير 25 هزار هكتار از مزارع كشاورزي به ويژه شاليزارها سوزانده شده است. همچنين مزارع نيشكر به صورت محدود آتش‌سوزي داشتند كه با توجه به اينكه فصل برداشت به تازگي شروع شده، پيش‌بيني مي‌شود اين آتش زدن‌ها بيشتر شود. در صنايع نيشكر خوزستان تنها ۴۰ درصد برداشت سبز انجام مي‌شود.»
رتبه نخست براي حمل و نقل شهري
بنا بر گزارش اداره كل حفاظت محيط زيست خوزستان در هشت ماه اول امسال، شهر اهواز بيش از ۸۲ روز با كيفيت هوا در وضعيت ناسالم و بسيار ناسالم روبه‌رو بوده است؛ در حالي كه در مدت مشابه سال گذشته، اين رقم حدود ۲۰ روز بود. بر اساس «طرح جامع كاهش آلودگي هواي اهواز» كه در سال 1383 تدوين و در سال 1394 براي افق 20 ساله بازنگري شد، بخش صنعت با 76 درصد در رتبه اول آلاينده‌هاي هواي اين شهرستان اعلام شده كه بيش از دوسوم آن مربوط به صنايع نفتي است. بخش حمل و نقل با 20 درصد در رتبه دوم و بخش خانگي و تجاري با 3 درصد در رتبه سوم قرار دارند. بخش كشاورزي نيز داراي سهمي بسيار ناچيز در انتشار آلاينده‌هاي هوا گزارش شده كه در رتبه بعدي قرار مي‌گيرد. اما مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان در جلسه اخير كميته اضطرار آلودگي هواي استان آمار متفاوتي از سهم منابع آلاينده هوا اعلام كرد كه واكنش‌هاي بسياري به دنبال داشت. به گفته اشرفي «اين آمار كه بر مبناي سياهه انتشار (سهم‌بندي منابع آلاينده) در سال 1400 ارايه شده، نشان مي‌دهد فعاليت‌هاي حمل‌ونقل شهري با حدود ۶۶ درصد بيشترين سهم را در توليد آلاينده‌هاي كلانشهر اهواز دارند و نقش فلرهاي نفتي حدود ۱۶ درصد در توليد آلاينده‌هاست.» روابط عمومي اداره كل حفاظت محيط زيست در پاسخ به رسانه‌هايي كه اين آمار را «عقب‌نشيني حفاظت محيط زيست خوزستان از اعلام ميزان آلايندگي فلرهاي نفتي» دانسته‌اند، توضيح داده است: «اين عدد همچنان مورد تاييد است و هيچ‌گونه تغيير يا عقب‌نشيني در آن صورت نگرفته. لازم به تاكيد است كه اين آمار به معناي كم اهميت بودن نقش فلرها نيست. هر چند سهم كلي فلرها در مجموع آلاينده‌ها حدود ۱۶ درصد است، اما در ميان گازهاي خاص مانند اكسيدهاي گوگرد (SOx)، سهم فلرها بسيار بالا و بيش از ۹۹ درصد برآورد شده است. همچنين سهم منابع متحرك در انتشار اكسيدهاي نيتروژن (NOx) 44درصد است، اما در بين كل منابع آلاينده و آلاينده‌هاي هدف (مجموع آلاينده‌هاي اهواز) حدود ۶۵ درصد را شامل مي‌شود. ضمنا مطالعات سياهه انتشار از طريق سازمان حفاظت محيط زيست كشور در حال بازنگري و به‌روزرساني است.»
وعده‌هاي نفت
ادامه آلودگي ناشي از سوختن گازهاي همراه نفت، اين موضوع را به كارگروه ملي آلودگي هواي كشور كشانده و دستور جمع‌آوري 65 فلر فعال اطراف اهواز و كنترل انتشار گاز H2S در مجموعه كريت كمپ به عنوان تهديدي جدي براي سلامت شهروندان از سوي معاون اجرايي رييس‌جمهور و رييس سازمان محيط زيست صادر شده است. فلرينگ تاسيسات نفتي در كل خوزستان وجود دارد ولي نزديكي به مناطق مسكوني در اهواز، تاثيرگذاري آن را شديد كرده است. اشرفي، مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان در نشست خبري اخير كارگروه اضطرار آلودگي هواي خوزستان از اعلام شكايت عليه مديران پنج شركت نفتي به دليل فلرسوزي خبر داده است. گزارش‌هاي اداره كل حفاظت محيط زيست خوزستان حاكي است ۱۵ مشعل نفتي (فلر) در نزديكي محدوده شهر اهواز، ۲۹ مشعل در حريم شهر اهواز و ۸۲ مشعل در محدوده شهرستان اهواز وجود دارد كه مربوط به شركت مناطق نفتخيز جنوب (بزرگ‌ترين شركت نفتي) است. در منطقه كريت كمپ در شرق اهواز، حدود ۱۵ ميليون فوت مكعب در روز گاز ترش كه يك گاز سمي است، سوزانده مي‌شود كه با توليد روزانه ۹ ميليون تن گاز دي‌اكسيدكربن و سه ميليون تن گاز سولفيد هيدروژن هر روز فضاي شهر اهواز را تحت تاثير قرار مي‌دهند. بنا بر گزارش ايرنا، «ابراهيم پيرامون»، مديرعامل شركت ملي مناطق نفتخيز جنوب پنجشنبه در بازديد ميداني از فرآيند بهسوزي فلرهاي شرق اهواز گفته است: «طرح بهسوزي و حذف كامل دود براي ۲۱ مشعل بلند واقع در اطراف شهر اهواز تعريف شده كه تاكنون بهينه‌سازي ۱۲ دستگاه از اين تعداد به پايان رسيده و در مدار عمليات قرار گرفته‌اند.» اين در حالي است كه طرح آماك و طرح جمع‌آوري گازهاي همراه نفت كه سال‌ها از طرف وزارت نفت و مناطق نفتخيز جنوب مطرح مي‌شد، نتايج ملموسي نداشته است. همچنين تعهدات شركت مناطق نفتخيز جنوب براي جمع‌آوري و بهسوزي گازهاي همراه نفت در ۲۴ مشعل در اهواز كه در پي تشكيل پرونده قضايي قرار بود تا پايان سال ۱۴۰۳ انجام شود نيز محقق نشد. اين تعهدات به تابستان ۱۴۰۴ موكول شد ولي قرار بود تا پايان 1403 بهسوزي و جمع‌آوري گازهاي همراه ۹ مشعل انجام شود. حالا «صغري رستمي»، رييس اداره حفاظت محيط زيست اهواز در گفت‌وگو با «اعتماد» ادعاي شركت نفت در عمل به تعهداتش را رد مي‌كند: «پيگيري‌هاي زيادي براي اجراي اين مصوبات شده و شركت نفت هم هر ماه گزارش پيشرفت كار را مي‌دهد، اما اين گزارش‌ها را تاييد نكرديم، چون قابليت پايش نداشت و ضمن آنكه چيزي كه به چشم مي‌ديديم، خلاف واقع بود.» او مي‌گويد: «اخيرا مقام قضايي از ما توضيح خواسته و ما هم اعلام كرديم كه شركت نفت مدعي است اقداماتي انجام داده ولي ما كاهشي در فلرينگ مشاهده نكرديم و از نظر ما براي بهسوزي و جمع‌آوري گازهاي همراه اتفاقي نيفتاده است. در واقع كاهشي در فلرينگ مشاهده نكرديم و از نظر ما وضعيت سوزاندن گازهاي همراه بدتر هم شده است.» اوايل آبان ماه، قرارداد بزرگ‌ترين طرح جمع‌آوري گازهاي مشعل كشور با حضور وبيناري رييس‌جمهور امضا و قرار شد ۲۹۵ ميليون فوت مكعب گاز همراه نفت تا دو سال آينده جمع‌آوري شود. رستمي توضيح مي‌دهد: «برنامه جمع‌آوري گازهاي همراه نفت براي انتشار گازهاي مستمر است، يعني فعاليت فلري كه عوامل بيروني آن را تغيير نمي‌دهد. منتها ما بيشترين فلرينگ را در شرايط غيرمستمر داريم. به اين معني كه مشكلات فني در مشعل به دليل اينكه تجهيزات فرسودگي خيلي شديدي دارند و قطع برق‌هاي متعدد كه در اين سيستم‌ها اتفاق مي‌افتد. مثلا در تابستان شديدا قطع برق داشتيم و شات داون تاسيسات هميشه با فلرينگ همراه است. مديران نفت مي‌گويند كه براي اين حالت انتشار غيرمستمر كاري نمي‌توان انجام داد در حالي كه بيشترين فلرينگ ناشي از انتشار غيرمستمر است. ما اينها را هم به مقام قضايي انعكاس داديم.» رييس اداره حفاظت محيط زيست اهواز همچنين بر افزايش سهميه بنزين استاندارد در اين شهرستان تاكيد مي‌كند: «بنزين معمولي كه در اهواز توزيع مي‌شود مقادير زيادي گوگرد دارد و سهميه بنزين استاندارد براي اهواز بسيار ناچيز است به همين دليل درخواست كرديم همه سهميه به صورت بنزين يورو توزيع شود. البته ما آماري از سوخت توزيع شده بين جايگاه‌هاي سوخت نداريم كه با چه استانداردي و به چه مقدار توزيع مي‌شود و با اينكه چند بار درخواست كرديم آماري به ما داده نشده است.» رستمي مساله آلودگي هواي اهواز را كمپلكسي توصيف مي‌كند كه داراي متغيرهاي زيادي است: «از سوخت تا فلرهاي نفتي و سوزاندن زمين‌هاي كشاورزي و نيشكر، همه اين عوامل در آلودگي هوا نقش دارند و بايد براي اصلاح همه آنها مطالبه كرد. اينكه به دنبال سهم‌بندي اين منابع برويم نوعي سردرگمي ايجاد مي‌كند، چراكه فراي هر سهمي كه اين آلاينده‌ها دارند بايد استانداردها را رعايت كنند.» او همچنين بر لزوم به‌روزرساني مطالعات مربوط به آلودگي هوا با استفاده از داده‌هاي درست و دقيق تاكيد مي‌كند، به دليل اينكه مدت زيادي از مطالعات قبلي گذشته است.