نگاهي به كتاب «خدا: يك زندگينامه» اثر جك مايلز
روايتي تازه از امر قدسي
كتاب «خدا: يك زندگينامه» (God: A Biography) نوشته جك مايلز از آن دست آثاري است كه مرز ميان نقد ادبي، الهيات و روايت‌شناسي را درمي‌نوردد. نويسنده در اين اثر خيره‌كننده، نه در مقام يك الهي‌دان يا مبلغ ديني، بلكه همچون منتقدي ادبي سراغ متون مقدس مي‌رود و كوشيده است تا از دل آنها چهره ادبي و انساني خداوند را بيرون بكشد. كتاب در سال ۱۹۹۵ منتشر شد و همان سال جايزه پوليتزر براي آثار غيرداستاني را از آن خود كرد؛ موفقيتي كه نشان مي‌دهد اين اثر نه تنها در فضاي ديني و فلسفي، بلكه در عرصه نقد ادبي نيز نقطه عطفي به شمار آمده است.
رويكرد اصلي كتاب: از الهيات به ادبيات
مايلز در مقدمه كتاب تاكيد مي‌كند كه در مقام نويسنده، نه مي‌خواهد ايمان كسي را بيازمايد و نه قصد تضعيف باورهاي ديني را دارد. هدف او اين است كه كتاب مقدس عبري (عهد عتيق) را همان‌گونه بخواند كه يك منتقد ادبي يك رمان يا نمايشنامه را مي‌خواند. در نتيجه، خدا در اين كتاب نه به عنوان «موضوع ايمان»، بلكه به عنوان شخصيت اصلي يك متن روايي مورد مطالعه قرار مي‌گيرد.
به تعبير مايلز، اگر تورات و ساير كتاب‌هاي عهد عتيق را همچون داستاني منسجم بخوانيم، آنگاه خدا نه صرفا «خالق جهان»، بلكه قهرمان اصلي اين روايت خواهد بود. كتاب از آغاز آفرينش تا پايان عهد عتيق را در قالب نوعي روايت پيگير دنبال مي‌كند. مايلز از كتاب پيدايش آغاز مي‌كند؛ جايي كه خداوند به عنوان خالق ظاهر مي‌شود، جهاني را از هيچ مي‌آفريند و انسان را به صورت خويش مي‌سازد. اما به زودي در داستان‌هاي بعدي، خدا از چهره خالق مهربان به داوري سخت‌گير و حتي خشمگين بدل مي‌شود؛ چهره‌اي كه در ماجراي توفان نوح يا نابودي سدوم و عموره خود را نشان مي‌دهد.
مايلز سپس به تدريج اين تحولات را دنبال مي‌كند: از پيمان خدا با ابراهيم تا فرمان قرباني كردن اسحاق، از نبوت موسي تا نبردهاي داوود، از ناله‌هاي ايوب تا سكوت خدا در برابر رنج انسان. در اين مسير، نويسنده نشان مي‌دهد كه خداوندِ كتاب مقدس، ثابت و تغييرناپذير نيست؛ بلكه همچون هر شخصيت دراماتيك ديگري، از تجربه مي‌آموزد، از اعمال خود پشيمان مي‌شود و در نهايت به خاموشي مي‌رسد.
نوآوري بزرگ مايلز در اين است كه با نگاهي روايي به متون مقدس، آنها را از نو سازمان مي‌دهد. او از ترتيب سنتي كتاب‌هاي تورات و ديگر اسفار عبري فاصله مي‌گيرد و بر اساس تحول دروني شخصيت خدا، چينش تازه‌اي از متن ارايه مي‌دهد. به بيان ديگر، او كتاب مقدس را به مثابه رمان زندگي خداوند بازنويسي مي‌كند.
اين كتاب همچنين از منظر پژوهش ميان‌رشته‌اي اهميت دارد. مايلز كه پيش‌تر تحصيلات ديني و مطالعات عبري را در كارنامه داشت و بعدها در حوزه ادبيات تطبيقي فعاليت كرد، در اين اثر به شكلي استادانه ميان الهيات، ادبيات و روانشناسي شخصيت پيوند برقرار مي‌كند. براي او، خدا نه مفهومي متافيزيكي، بلكه «پرسونا»يي است كه انسان از رهگذر روايت و زبان به آن جان مي‌دهد.
كتاب در ظاهر، روايتي از خداست، اما در واقع آينه‌اي براي شناخت انسان است؛ زيرا هر جا كه مايلز از خداي خشمگين يا خاموش سخن مي‌گويد، در پس آن تصويري از روان و تاريخ بشر نهفته است.
منتقدان غربي اين كتاب را اثري جسورانه و بديع دانسته‌اند. برخي آن را كوششي براي «انساني كردن خدا» خوانده‌اند و برخي ديگر، ستايشش كرده‌اند كه چگونه مي‌توان با نگاهي ادبي به كتاب مقدس، مفاهيمي تازه از ايمان و شك، قدرت و مسووليت، عدالت و سكوت را فهميد. در جهان انگليسي‌زبان، «خدا: يك زندگينامه» در كنار آثاري چون «تاريخ خدا» از كارن آرمسترانگ و «انسان در جست‌وجوي معنا» از ويكتور فرانكل، از مهم‌ترين آثار انديشه معنوي معاصر شمرده مي‌شود.
مايلز در پايان كتاب، مخاطب را با پرسشي بنيادين تنها مي‌گذارد: اگر خدا در روايت‌هاي ما رشد مي‌كند، آيا اين رشد بازتاب رشد خود انسان نيست؟ در اين معنا، «زندگينامه خدا» در واقع زندگينامه ماست، ما كه خدا را در زبان، اسطوره و تجربه جمعي خود مي‌سازيم و بازمي‌سازيم. در روزگاري كه گفت‌وگو ميان ايمان و عقل، دين و ادبيات، بيش از هر زمان ديگري ضروري است، اثر مايلز يادآور اين نكته است كه مي‌توان از مسير روايت، به شناختي تازه از امر قدسي رسيد. «خدا: يك زندگينامه» نه اثري در اثبات يا انكار خداست، بلكه تلاشي براي فهم عميق‌ترِ حضور او در متن، در تاريخ و در تخيل انسان است، تلاشي كه هم اهل فلسفه را به انديشه وا‌مي‌دارد، هم دوستداران ادبيات را و هم آنان را كه مي‌خواهند در زبان مقدس، ردّپاي انسان را جست‌وجو كنند. ترجمه فارسي اين اثر توسط زانيار ابراهيمي از جمله ترجمه‌هاي درخشان نشر هرمس در حوزه فلسفه و دين‌پژوهي است. نثر مترجم، در عين وفاداري به ساختار جمله‌هاي انگليسي، زباني روشن و متين دارد و خواننده فارسي‌زبان را با سير پيچيده انديشه مايلز همراه مي‌سازد. افزوده شدن يادداشت‌ها و توضيحات مترجم نيز فهم بخش‌هايي از كتاب را كه به ارجاعات كتاب مقدس وابسته‌اند، آسان‌تر كرده است.
اين اثر با عنوان «خدا: يك زندگينامه» به قلم زانيار ابراهيمي به فارسي برگردانده و به تازگي به همت نشر هرمس در 591 صفحه منتشر شده است.