نشست بي‌سابقه و مهم روساي جمهور آسياي مركزي در كاخ سفيد روز پنجشنبه 6 نوامبر به ميزباني دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات‌متحده برگزار شد. در اين نشست كه با هدف ايجاد روابط اقتصادي و همكاري‌هاي راهبردي تدارك ديده شد، ايالات‌متحده و جمهوري‌هاي تاجيكستان، ازبكستان، قرقيزستان، قزاقستان و تركمنستان به توافق‌هايي دست يافتند كه به ادعاي ناظران آغاز فصل جديدي در روابط اين كشورها خوانده مي‌شود. خبرگزاري رويترز در اين رابطه نوشت: دونالد ترامپ پيش از برگزاري ضيافت شام، در برابر ميهمانان آسيايي خود، اهداف اقتصادي و راهبردي واشنگتن را با جمهوري‌هاي شوروي سابق بر شمرد و مدعی شد: «ما در حال تقويت شراكت اقتصادي و بهبود همكاري نظامي‌مان هستیم.» گفتنی است يكي از مهم‌ترين موضوعات مورد بحث میان حاضرین این نشست معادن استراتژيك بود، چراكه به باور ترامپ اين كشورها اهميتي بزرگ و ظرفيتي شگفت‌انگيز دارند! به ادعاي ترامپ در هفته‌هاي اخير، واشنگتن با انعقاد توافق‌هايي با متحدان و شركاي خود در سراسر جهان، ضمن تقویت امنيت اقتصادي امريكا، زنجيره‌هاي تامين مواد معدني حياتي را گسترده‌تر كرده است!
آغاز عصر جديدي از تعامل ميان ايالات‌متحده و آسياي مركزي
با اين همه مذاكرات در حالي برگزار شد كه رقابت بر سر ثروت معدني عظيم آسياي مركزي شامل اورانيوم، مس، طلا و عناصر كمياب شدت گرفته است؛ چراكه كشورهاي غربي در تلاشند زنجيره‌هاي تامين خود را از مسكو و پكن مستقل كنند. ايالات‌متحده نيز همزمان در پي ايجاد شراكت‌هاي تازه براي تامين مواد معدني حياتي، انرژي و مسيرهاي تجاري زميني است كه رقباي ژئوپليتيكش را دور بزند. در همين راستا قاسم جومارت توقايف، رييس‌جمهور قزاقستان اين ديدار را آغاز عصر جديدي از تعامل ميان ايالات‌متحده و آسياي مركزي توصيف كرد. شوكت ميرزايوِف، رييس‌جمهور ازبكستان، در نطقی مشابه ترامپ را «رييس‌جمهور جهان» خواند!
همه چيز درباره ساز وكار C5+1
نشست روز پنجشنبه با سران كشورهاي آسيانه ميانه درحالي برگزار شد كه اين گروه از كشورها در سال ۲۰۱۵ ساز و كاري را تحت عنوان C5+1 احداث كردند اين عنوان اشاره به پنج كشور آسياي مركزي و ايالات‌متحده دارد. هدف اين مجمع افزايش همكاري ميان واشنگتن و كشورهاي آسياي مركزي بود تا از طريق شراكت‌هاي اقتصادي منصفانه و متقابل، ارتقاي امنيت انرژي و ترويج صلح از طريق قدرت به راه‌حل‌هاي منطقه‌اي براي چالش‌هاي جهاني دست يابند. به گزارش الجزيره، اين مجمع در سال ۲۰۱۵ و در نخستين نشست خود در سمرقند، ازبكستان، تاسيس شد، زماني كه وزيران امور خارجه شش كشور متعهد شدند همكاري‌هاي خود را در زمينه تجارت، حمل و نقل، انرژي و ارتباطات گسترش دهند. در سال ۲۰۲۳ جو بايدن، رييس‌جمهور وقت امريكا براي نخستين‌بار در حاشيه نشست مجمع عمومي سازمان ملل متحد با رهبران آسياي مركزي ديدار كرد، رويدادي كه نشان‌دهنده تغيير قابل‌توجه تمركز امريكا به اين منطقه بود. همان زمان نیز جو بايدن این نشست را لحظه‌اي تاريخي توصيف كرد و گفت اين كشورها بر پايه سال‌ها همكاري نزديك پيش مي‌روند.
خيز ترامپ براي تسلط بر مواد معدني كمياب
دونالد ترامپ طي نشست اخير خطاب به رهبران كشورهاي آسيانه ميانه اعلام كرد كه قصد دارد خريد مواد معدني حياتي را متنوع كند. به ادعاي برخي تحليلگران چنين ادعايي ازسوي ترامپ درست در شرايطي كه رييس‌جمهور امريكا پيش‌تر با همتاي چيني خود ديدار داشته، اقدامي است كه با هدف مقابله با سلطه چين بر عناصر نادر و حياتي براي توليد فناوري‌هاي پيشرفته صورت مي‌گيرد. هفته گذشته، ترامپ توافقي با شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين، به نتيجه رساند كه طي آن امريكا بخشي از تعرفه‌هاي وضع شده را كاهش داد و در مقابل چين برنامه محدوديت صادرات برخي مواد معدني حياتي مورد استفاده در گوشي‌هاي همراه تا موتورهاي جت را متوقف كرد. با اين حال، به نظر مي‌رسد اين توافق تنها يك آتش‌بس موقت محسوب مي‌شود و كاخ سفيد همچنان به دنبال يافتن تامين‌كنندگان جايگزين است. به گزارش بلومبرگ پیام کلانتر این مجمع اما نشان از تلاش گسترده واشنگتن براي اعمال نفوذ در منطقه‌اي است كه سال‌ها تحت سلطه روسيه و چين قرار داشته است. گفتني است اين پنج كشور آسياي مركزي داراي منابع معدني وسيعي هستند، ازجمله عناصر نادر و اورانيوم، كه نقش كليدي در برنامه هسته‌اي اتحاد جماهير شوروي ايفا كرده‌اند. امامعلي رحمان، رييس‌جمهور تاجيكستان نيز در اين نشست خطاب به ترامپ اعلام كرد كه كشورش مايل است همكاري‌هاي اقتصادي و تجاري خود با امريكا را گسترش دهد و ذخاير عناصر نادر خود را به عنوان ابزاري براي كمك به توليد نسل بعدي مركز داده‌هاي هوش مصنوعي مطرح كرد. با اين همه ناظران مدعي‌اند در برهه كنوني كشورهاي آسياي مركزي نيز از همكاري با امريكا بهره خواهند برد، زيرا پس از آغاز جنگ روسيه و اوكراين در سال ۲۰۲۲، كه موجي از تحريم‌هاي بين‌المللي عليه مسكو را به دنبال داشت، اين كشورها نيز به دنبال تنوع‌بخشي به روابط اقتصادي و امنيتي خود بوده‌اند. با اين حال به ادعاي گروهي از تحليلگران آنها در قبال واشنگتن نيز بايد با احتياط عمل كنند، چراكه اخيرا امريكا فشار خود براي جلوگيري از دور زدن تحريم‌ها را افزايش داده است، اقدامي كه مي‌تواند تنش‌ها در منطقه را تشديد كند. از طرفي براي كشورهاي آسياي مركزي، روسيه همچنان يك شريك اقتصادي و امنيتي حياتي محسوب مي‌شود و همچنين مقصد ميليون‌ها كارگر مهاجر است كه درآمد خود را براي ارسال به خانه به اين كشور مي‌فرستند.
آسياي مركزي؛ قلب منابع معدني جهان و چالش تنوع‌بخشي براي امريكا
با اين همه اين پنج كشور كه سرشار از منابع معدني و انرژي هستند، همچنان از نظر اقتصادي به روسيه وابسته‌اند، اين درحالي است كه همزمان چين نيز از طريق سرمايه‌گذاري‌هاي وسيع در زيرساخت و معدن، نفوذ خود را در منطقه گسترش داده است. جمعيت اين كشورها حدود ۸۴ ميليون نفر است و داراي ذخاير گسترده‌اي از اورانيوم، مس، طلا، عناصر كمياب و ديگر مواد معدني استراتژيك هستند كه براي تلاش‌هاي جهاني در جهت گذار به انرژي‌هاي پاك ضروري به شمار مي‌آيند. قزاقستان، بزرگ‌ترين اقتصاد منطقه، در سال ۲۰۲۴ نزديك به ۴۰ درصد توليد جهاني اورانيوم را تامين كرده و بزرگ‌ترين عرضه‌كننده جهان است، درحالي كه ازبكستان نيز در ميان پنج كشور برتر قرار دارد. مجموعا اين دو كشور بيش از نيمي از توليد اورانيوم جهان را دراختيار دارند؛ منبعي حياتي براي انرژي هسته‌اي امريكا، كه بخش مهمي از برق اين كشور را تامين مي‌كند. روسيه حدود ۲۰درصد از اورانيوم وارداتي امريكا را تامين مي‌كند كه اهميت تنوع‌بخشي منابع را بيش از پيش حياتي مي‌سازد. در دوره ترامپ، ايالات‌متحده استراتژي چندجانبه‌اي براي تامين مواد معدني حياتي و كاهش وابستگي به چين دنبال كرده است؛ كشوري كه زنجيره‌هاي تامين جهاني فلزات استراتژيك ازجمله اورانيوم، عناصر كمياب، مس و تيتانيوم را دراختيار دارد. چين گاه با محدود كردن صادرات خود از اين نفوذ بهره‌برداري كرده است.
رقابت امريكا با روسيه و چين در آسياي ميانه «كمربند-جاده» زير ذره‌بين واشنگتن!
در شرايطي كه تحركات واشنگتن براي تقويت روابط با كشورهاي آسياي مركزي شدت گرفته است؛ ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه ماه گذشته نشستي با رهبران كشورهاي منطقه در تاجيكستان برگزار كرد. شي جين‌پينگ، رهبر چين نيز در ماه ژوئن با آنها ديدار داشت تا درباره افزايش سرمايه‌گذاري‌ها تحت برنامه زيرساختي معروف خود يعني كمربند و جاده گفت‌وگو كند. تحليلگران اما معتقدند در خلال اين تحركات امريكا با هدف گسترش نفود خود در آسياي ميانه، طرح كمربند و جاده چين به عنوان مهم‌ترين متغيري درنظر گرفته مي‌شود كه مي‌تواند مستقيما تحت تاثير اقدامات اخير واشنگتن قرار گيرد، چراكه اصلي‌ترين مسير براي ارتباط پكن با آسياي مركزي است. براساس آخرين گزارش سرمايه‌گذاري طرح كمربند و جاده چين ۲۰۲۵، نيمه اول سال ۲۰۲۵ شاهد بيشترين حجم مشاركت در تاريخ اين برنامه براي هر دوره شش‌ماهه بود. حال نيز در پي نشستي كه ميان رهبران كشورهاي آسياي ميانه با رييس‌جمهور امريكا برگزار شد، روساي جمهور ازبكستان و قزاقستان ترامپ را براي بازديد از منطقه دعوت كرده‌اند. در صورت پذيرش، احتمالا ترامپ با گروهي از بازر‌گانان و سرمايه‌گذاران امريكايي به منطقه سفر خواهد كرد. این درحالی است که ولاديمير پوتين تاكنون ۷۷ سفر و شي جين‌پينگ نيز ۱۵ سفر به این کشورها انجام داده است. اوراسيا ريويو در گزارش خود آورده است: اين جمهوري‌ها به سرمايه‌گذاري و تجارت با امریکا نیز علاقه‌مند هستند. قزاقستان، قرقيزستان و تاجيكستان عضو سازمان تجارت جهاني هستند؛ تركمنستان نيز به عنوان ناظر فعاليت مي‌كند و ازبكستان در حال تكميل فرآيند عضويت خود است.
در مقطع كنوني ترامپ مي‌تواند تجارت ميان امريكا و آسياي مركزي را با فشار بر كنگره براي لغو متمم «جكسون-وانيك» تقويت كند؛ (بندي كه از دوران جنگ سرد تاكنون مانع روابط تجاري دايم و عادي با اين كشورها شده) با اين همه و درحالي كه جمهوري‌هاي آسياي مركزي با امريكا روابط دوستانه‌اي دارند، آنها همچنان آماده همكاري با همسايگان خود، يعني روسيه و چين هستند؛ چراكه اميدوارند واشنگتن درك سياسي لازم براي فهم اين واقعيت را داشته باشد. اين جمهوري‌ها همچنين با طالبان در افغانستان همكاري مي‌كنند. در رابطه با ايران نيز به واسطه وجود بندرهاي مهمي مانند بندرعباس و چابهار و بازاري بيش از ۹۰ ميليون نفر، همكاري‌هايي راهبردي دارند. با اين همه سوال اصلي مقابل این کشورها اين است كه آيا ايالات‌متحده جريان‌هاي جديد تجاري را به عنوان بخشي از كارزار «فشار حداكثري» عليه ايران متوقف خواهد كرد يا نه؟ در هر حال تحليلگران معتقدند نشست اخير ترامپ فرصتي بي‌نظير براي شراكت و تجارت ايجاد مي‌كند. شراكتي كه مي‌تواند به نفع همه طرف‌ها باشد به شرط آنكه ايالات‌متحده صبر و بردباري لازم را به خرج دهد!
آسياي مركزي؛ چرخش بين روسيه و امريكا براي بيشترين بهره!
واقعيت اين است كه سياست خارجي دونالد ترامپ در اروپاي غربي و شرق آسيا، موجب شكل‌گيري نگراني‌هايي از بي‌ثباتي سياسي و فشارهاي اقتصادي در ميان متحدان سنتي امريكا شده است. در بخش وسيعي از كشورهاي عمدتا اقتدارگرا در ميان اين دو منطقه، نقش ترامپ وجه‌ای متفاوت دارد. در بلاروس، قفقاز و آسياي مركزي؛ كشورهايي كه زماني بخشي از اتحاد جماهير شوروي بودند و توجه تازه واشنگتن به آنها، نوعي فرصت و منفعت به همراه آورده است. به ادعاي ناظران اين توجه در اجلاس اخیر به خوبي به نمايش درآمد و اين ديدار حداقل از یک جهات اتفاقی مهم تلقی می‌شود و آن اینکه بازيگران اصلي قدرت در اين منطقه، يعني روسيه و چين، از رقباي سنتي امريكا به شمار مي‌روند. به گزارش نيويورك تايمز، دونالد ترامپ اما معادله را تغيير داده است، چراکه رويكرد او براي نزديك شدن به مسكو و همزمان تلاشش براي كاهش تنش با پكن، مسير را براي كشورهايي كه در مدار روسيه و چين قرار دارند هموار كرده تا روابط تازه‌اي با ايالات‌متحده برقرار كنند. اين كشورها با اشتياق از اين فرصت استقبال كرده‌اند تا جايي‌كه نزديكي بيشتر به واشنگتن، برايشان ابزاري جهت كسب اهرم فشار در تعامل با مسكو و پكن به شمار مي‌آيد. با اين همه اما ناظران مدعي‌اند به نظر مي‌رسد در آسياي مركزي، همچنان روسيه بازيگر اصلي ژئوپليتيكي به‌شمار مي‌رود و اين منطقه را بخشي از حوزه نفوذ مشروع خود مي‌داند. در همين راستا جرارد تول، استاد علوم سياسي و روابط بين‌الملل در دانشگاه ويرجينيا تك گفت: «رهبران جمهوري‌هاي سابق شوروي كه در حال بهبود روابط خود با دولت ترامپ هستند، به خوبي مي‌دانند هرگز نمي‌توانند از سلطه و نفوذ هژمونيك مسكو رهايي كامل يابند. با اين حال، آنها در پي گزينه‌هاي چندگانه هستند و تلاش مي‌كنند به كرملين نشان دهند كه در عرصه سياست خارجي، قدرت مانور دارند.» گفتني است در ماه آگوست، رهبران ارمنستان و جمهوري آذربايجان به كاخ سفيد رفتند تا با امضاي يك تعهدنامه صلح، به دهه‌ها منازعه خونين ميان دو كشور پايان دهند. تحليلگران نيز مدعي‌اند اين رويداد نشانه‌اي از كاهش نفوذ روسيه در منطقه‌اي بود كه مسكو پيش‌تر همواره كوشيده بود نقش ميانجي و صلح‌ساز را در آن ايفا كند. در عين حال حتي بلاروس، نزديك‌ترين متحد بين‌المللي روسيه، توانسته است با گذر از وضعيت طرد بين‌المللي خود، روابطي با دولت ترامپ برقرار كند. در همین رابطه تمور اوماروف، تحليلگر مركز كارنگي روسيه و اوراسيا در برلين براي رهبران آسياي مركزي در اين رابطه گفت: «كار كردن با ترامپ بسيار راحت‌تر است. اما با او مي‌توان فقط و فقط كسب‌وكار انجام داد!»