نگاه حقوق كيفري ايران به جرم توهين
اميرحسين صفدري
يكي از مواردي كه باعث مي‌شود در يك جامعه هرج و مرج ايجاد كند و ارزش و احترام در آن جامعه فرهيخته را از بين ببرد، توهين كردن افراد به يكديگر است؛ توهين در لغت به معني دشنام، خوار و خفيف كردن معنا شده و در اكثر نظام‌هاي حقوقي دنيا توهين يك جرم تلقي شده و براي آن مجازات‌هاي مختلفي با شرايط خاص در‌نظر گرفته شده است. از منظر علم حقوق در ايران جرم توهين يكي از جرايم عليه حيثيت معنوي اشخاص محسوب مي‌شود و در اصطلاح به هر رفتاري اعم از فعل، گفتار، اشاره يا نوشتار و... دلالت دارد كه بتواند به نحوي موجب سبك كردن يا خوار و خفيف كردن مخاطب توهين، در نظر افراد متعارف جامعه قرار بگيرد. نكته مهم و قابل‌توجه درخصوص جرم توهين اين است كه جرم توهين يك جرم مطلق است و مقيد به نتيجه خاصي نيست، يعني اگر مخاطب توهين از جايگاه يا فهم اجتماعي بالايي هم برخوردار باشد و عملا از توهين آن فرد هتاك ناراحت نشود، باز هم جرم توهين به صرف موهن بودن آن رفتار يا گفتار ارتكاب يافته و فرد توهين‌كننده مطابق قانون مجازات اسلامي قابل مجازات است. نكته مهمي كه بايد درخصوص جرم توهين بگويم، اين است كه براي تحقق جرم توهين راست يا دروغ بودن اعمال به كار رفته شرط نيست و عمده مطلب اين است كه گفتار يا رفتار در نظر عرف جامعه وهن‌آور و سبك‌كننده باشد.
بايد در‌نظر داشته باشيم كه براي محقق شدن جرم توهين نياز است فردي كه به ديگري توهين مي‌كند از عمل خود آگاهي داشته باشد و به عمد به ديگري توهين كند، بنابراين براي تحقق جرم توهين اولا مرتكب جرم توهين نبايد در حالت خواب، بيهوشي، هيپنوتيزم، مستي و نظاير آن باشد، ثانيا بايد به موهن بودن رفتار خود آگاهي داشته باشد؛ نه آنكه به دلايلي همانند: تفاوت فرهنگي، اجتماعي، زباني، قومي و از اين قبيل موارد نسبت به موهن بودن رفتار خود جاهل باشد در اين صورت فرد مرتكب جرم توهين نشده، چراكه نسبت به رفتار خود جاهل بوده و از روي قصد آن عمل را انجام نداده است. توهين در علم حقوق و قوانين موجود در كشور ما جرم‌انگاري شده است، خواه اين توهين در فضاي مجازي اتفاق بيفتد خواه در فضاي حقيقي جامعه رخ بدهد. نكته مهم در اين خصوص اين است كه مجازات اشخاصي كه با استفاده از اپليكيشن‌هاي داخلي و خارجي از قبيل: تلگرام، واتس‌آپ، اينستاگرام، توييتر، كلاپ‌هاوس، ديوار، ايتا، سروش، بله و... به ديگران توهين مي‌كنند، همچون كساني است كه در كوچه و خيابان به ديگران اهانت مي‌كنند، لذا بر همين اساس هتك حرمت افراد مطابق با ماده ۶۰۸ قانون مجازات اسلامي بخش تعزيرات جرم بوده و قانونگذار ما به صراحت درخصوص توهين ساده به افراد بيان مي‌كند: توهين به افراد از قبيل فحاشي و استعمال الفاظ ركيك چنانچه موجب حد قذف نباشد به مجازات جزاي نقدي درجه شش محكوم خواهد شد.
مواد ۲۴۵ تا ۲۶۱ قانون مجازات اسلامي درخصوص جرم قذف، توضيح داده در ماده 245 قانون مجازات اسلامي قانونگذار ما به صراحت در تعريف قذف مي‌گويد: قذف عبارت است از: نسبت دادن زنا يا لواط به شخص ديگر هر چند مرده باشد. به عنوان يك پژوهشگر علم حقوق نكته مهمي كه درخصوص قذف وجود دارد و بايد به آن اشاره كنم، اين است كه قذف بايد روشن و بدون ابهام باشد و نسبت‌دهنده به معناي لفظ آگاه و قصد انتساب داشته باشد گرچه مقذوف يا مخاطب در حين قذف از مفاد آن آگاه نباشد؛ قذف علاوه بر لفظ با نوشتن، هر چند به شيوه الكترونيكي نيز محقق مي‌شود و هر وقت كسي به ديگري بگويد تو با فلان زن زنا يا با فلان مرد لواط كرده‌اي فقط نسبت به مخاطب، قاذف محسوب مي‌شود و قذف در صورتي موجب حد مي‌شود كه قذف شونده در هنگام قذف، بالغ، عاقل، مسلمان، معين و غيرمتظاهر به زنا يا لواط باشد و مطابق ماده 250 قانون مجازات اسلامي مجازات قذف 80 ضربه شلاق حدي مي‌باشد.
ضمنا براساس ماده ۲۸ قانون مجازات اسلامي هر سه سال يك‌بار تمام جرايم و تخلفات از‌جمله مجازات نقدي، به تناسب نرخ تورم اعلام شده از‌سوي بانك مركزي، به پيشنهاد وزير دادگستري و تصويب هيات وزيران تعديل و اصلاح مي‌شوند كه مطابق مصوبه هيات‌وزيران جزاي نقدي جرايم به‌روزرساني شده و با نرخ جديد مجازات‌ها تعيين مي‌شود. بر اين اساس مجازات تعزيري درجه 6 كه براي جرم توهين است مبلغ جزاي نقدي آن طبق نرخ جديد از 20 تا 80ميليون تومان تعيين شده است.
اين نكته را هم بايد بگويم كه جرم توهين سايبري يا همان جرم توهين در فضاي مجازي به صورت صريح و آشكار چيزي در قانون جرايم رايانه‌اي مصوب 1388 در مورد آن بيان نشده است، اما از آنجايي كه هتك حيثيت با توهين رابطه متقابل و تنگاتنگي دارد، مي‌توانيم تحت شرايطي مطابق با ماده ۱۶ قانون جرايم رايانه‌اي با افرادي كه در فضاي مجازي موجب هتك حيثيت ديگران مي‌شوند هم برخورد كنيم، چراكه قانونگذار ما در اين ماده مي‌گويد: هر كس به وسيله سيستم‌هاي رايانه‌اي يا مخابراتي، فيلم يا صوت يا تصوير ديگري را تغيير دهد يا تحريف كند و آن را منتشر يا با علم به تغيير يا تحريف منتشر كند، به نحوي كه عرفا موجب هتك حيثيت او شود، به حبس از 91 روز تا 2 سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد.
توهين به مقامات رسمي كشور هم مي‌تواند به عنوان يكي از مصاديق مشدد جرم توهين محسوب شود، به بياني ساده‌تر درخصوص توهين ساده و مشدد بايد بگويم كه هر قدر شخص كه به او توهين مي‌شود از شأن و مقام اجتماعي بالاتري برخوردار باشد به همان نسبت توهين به او هم جرم بزرگ‌تري محسوب مي‌شود؛ بر همين اساس توهين به مقامات دولتي و رسمي كشور داراي مجازات سنگين‌تري نسبت به توهين به افراد عادي جامعه است.
قانونگذار ما هم درخصوص توهين به مقامات رسمي كشور در ماده 609 قانون مجازات اسلامي بخش تعزيرات مي‌گويد: هر كس باتوجه به سمت به يكي از روساي سه قوه يا معاونان رييس‌جمهور يا وزرا يا يكي از نمايندگان مجلس شوراي اسلامي يا نمايندگان مجلس خبرگان يا اعضاي شوراي نگهبان يا قضات يا اعضاي ديوان محاسبات يا كاركنان وزارتخانه‌ها و موسسات و شركت‌هاي دولتي و شهرداري‌ها در حال انجام وظيفه يا به سبب آن توهين كند به 3 تا ۶ ماه حبس يا تا ۷۴ ضربه شلاق يا جزاي نقدي محكوم خواهد شد.
توهين به مقامات سياسي خارجي كه به كشور ما سفر مي‌كنند هم جرم است و با توجه به ماده ۵۱۷ قانون مجازات بخش تعزيرات كه مي‌گويد: هر كس علنا نسبت به رييس كشور خارجي يا نماينده سياسي آن كه در قلمرو خاك ايران وارد شده است، توهين نمايد به يك تا سه ماه حبس محكوم مي‌شود، اما شرط تحقق اين ماده اين است كه در آن كشور نيز در مورد مذكور نسبت به ايران معامله متقابل بشود و در تبصره همين ماده قانونگذار مي‌گويد: اعمال مواد اين فصل منوط به تقاضاي دولت مربوطه يا نماينده سياسي آن دولت يا مطالبه مجني‌عليه يا ولي او است و در صورت استرداد تقاضا تعقيب جزايي نيز موقوف خواهد شد.
اين نكته مهم را هم بايد بگويم كه در كشور ما از آنجايي كه مقام معظم رهبري هم از نظر سياسي و هم از نظر شرعي بالاترين مقام رسمي در كشور محسوب مي‌شوند بر همين اساس اگر فردي به رهبري توهيني كند، مجرم است و مجازات آن فرد مطابق ماده 514 قانون مجازات اسلامي بخش تعزيرات قانونگذار ما بيان مي‌كند:
هر كس به حضرت امام خميني (ره) بنيانگذار جمهوري اسلامي رضوان‌الله عليه و مقام معظم رهبري به نحوي از انحا اهانت كند به حبس از ۶ ماه تا 2 سال محكوم خواهد شد. نكته مهم درخصوص اثبات جرم توهين اين است كه اگر توهين به صورت مكتوب باشد مثل ارسال پيامك در فضاي مجازي يا مجله، روزنامه، خبرگزاري و... با ارايه مكتوبات به راحتي قابل اثبات است، اما اگر توهين به صورت شفاهي باشد غالبا به وسيله شهادت شهود يا اقرار توهين‌كننده نزد مراجع قضايي به راحتي قابل اثبات است. از آنجايي كه جرم توهين هم ساده است هم مشدد، قانونگذار ما در ماده 262 قانون مجازات اسلامي درخصوص توهين مشدد مي‌گويد: هر كس پيامبر اعظم صلي‌الله عليه و‌آله وسلم يا هر يك از انبياء عظام الهي را دشنام دهد يا قذف كند ساب النبي است و به اعدام محكوم مي‌شود.
قانونگذار در تبصره همين ماده هم بيان مي‌كند: قذف هر يك از ائمه معصومين عليهم‌السلام يا حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله عليها يا دشنام به ايشان در حكم سب نبي است. اما نكته مهم درخصوص جرم توهين كه بايد به آن توجه داشت، اين است كه توهين ممكن است به صورت حضوري يا غيابي باشد در واقع لازم نيست حتما در حضور شخصي او را مورد توهين قرار بدهيم، همين كه فردي ديگري را در غياب او هم مورد توهين قرار بدهد مرتكب جرم توهين شده است. اهانت به مقدسات هم در قانون كشور ما جرم محسوب مي‌شود، در همين خصوص قانونگذار ما در ماده 513 قانون مجازات اسلامي تعزيرات بيان مي‌كند: هر كس به مقدسات اسلام يا هر يك از انبياء عظام يا ائمه طاهرين (ع) يا حضرت صديقه طاهره (س) اهانت نمايد اگر مشمول حكم ساب‌النبي باشد اعدام مي‌شود و در غير اين صورت به حبس از 1 تا 5 سال محكوم خواهد شد. مقصود از مقدسات تمامي اشخاص و اماكني متبركه‌اي هست كه در دين اسلام از جايگاه ويژه و خاصي برخوردار است. لازم به ذكر اين نكته مهم است كه منظور از پيامبران عظيم‌الشان تمامي پيامبران است.
گاهي هم ممكن است جرم توهين از طريق مزاحمت تلفني براي افراد رخ بدهد؛ بي‌شك تا به حال با اين مساله كه فردي به تلفن شما زنگ بزند و براي شما ايجاد مزاحمت كند روبه‌رو شده‌ايد، قانونگذار ما درخصوص اين‌گونه از مزاحمت‌ها به وسيله تلفن مطابق با ماده ۶۴۱ قانون مجازات اسلامي بخش تعزيرات با متخلفين برخورد مي‌كند و به صراحت بيان مي‌كند: هر گاه كسي به وسيله تلفن يا دستگاه‌هاي مخابراتي ديگر براي اشخاص ايجاد مزاحمت نمايد علاوه بر اجراي مقررات خاص شركت مخابرات، مرتكب به حبس از 1 تا 6 ماه محكوم خواهد شد.
نكته مهم درخصوص ماده 641 اين است كه مجازاتي كه در اين ماده در نظر گرفته شده فقط براي ايجاد مزاحمت است و اگر فردي همراه با مزاحمت به فرد ديگر توهين كند يا او را تهديد كند و... به هر دو مجازات يعني هم مجازات مزاحمت هم جرمي كه مرتكب شده است، محكوم خواهد شد.
اين نكته مهم را هم صرفا جهت آگاهي شما هموطنان عزيز در كنار مبحث توهين بايد بگويم كه اين روزها بنا به دلايل مختلفي فضاي مجازي جزو جداناپذيري از زندگي بشر شده است كه همين مساله هم باعث شده جرايم زيادي در حوزه سايبر به وجود بيايد، يكي از مهم‌ترين اين جرايم، جرم تهديد افراد به افشاي اسرار خصوصي آنها در فضاي مجازي يا حقيقي جامعه است.
بر همين اساس شما بايد آگاه باشيد و همين كه فردي شما را تهديد به افشاي اسرار خصوصي كند، مجرم شناخته مي‌شود و حتي لازم نيست كه آن اطلاعات خصوصي را جايي منتشر كند، مطابق با ماده 669 قانون مجازات اسلامي در بخش تعزيرات قانونگذار ما به صراحت بيان مي‌كند: هر گاه كسي ديگري را به هر نحو تهديد به قتل يا ضرر‌هاي نفسي يا شرفي يا مالي يا افشاي سري نسبت به خود يا بستگان او نمايد اعم از اينكه به اين واسطه تقاضاي وجه يا مال يا تقاضاي انجام امر يا ترك فعلي را نموده يا ننموده باشد به مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه يا زندان از يك ماه تا يك سال محكوم خواهد شد.
در ماده 17 قانون جرايم رايانه‌اي هم قانونگذار ما به صراحت تمام درخصوص افشاي اسرار خصوصي ديگران در فضاي مجازي بيان مي‌كند: هر كس به وسيله سيستم‌هاي رايانه‌اي يا مخابراتي صوت يا تصوير يا فيلم خصوصي يا خانوادگي يا اسرار ديگري را بدون رضايت او منتشر كند يا در دسترس ديگران قرار دهد، به نحوي كه منجر به ضرر يا عرفا موجب هتك حيثيت او شود، به حبس از 91 روز تا 2 سال يا جزاي نقدي يا هر دو مجازات محكوم خواهد شد.
پژوهشگر علم حقوق