حفاظت موزه‌ها در جنگ، اقدامات، كمبودها و راه‌هاي پيش رو
سيد احمد محيط‌طباطبايي
مساله حفاظت در موزه‌ها امري است كه از سال‌ها پيش مورد توجه و مدنظر قرار داشته است؛ اين حفاظت شامل جنبه‌هاي مختلفي از جمله حفاظت حقوقي، حفاظت فيزيكي و نيز حفاظت در قالب نگهداري آثار و اشيا مي‌شود. به‌تبع آن، در شرايط بحران، انواع مختلفي از حفاظت با استانداردهاي گوناگون وجود دارد. اين شيوه‌هاي حفاظت در قالب كتاب‌ها و دستورالعمل‌هايي از سوي يونسكو، ايكوم و ايكروم در اختيار نهادهاي فرهنگي و كساني كه مجموعه‌دار و موزه‌دار هستند، قرار گرفته تا در صورت مواجهه با بحران، مطابق آنها عمل كنند.
در ايران، سازمان ميراث فرهنگي كه امروزه بخشي از وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي است، به لحاظ قانوني متولي اين امر است. بخشي از اين سازمان، پژوهشگاه ميراث فرهنگي و پژوهشكده حفاظت و مرمت را در خود دارد كه مساله چگونگي نظارت بر اين موضوع نيز جزو وظايف اين پژوهشكده محسوب مي‌شود. اين پژوهشكده از سال‌ها قبل اقدامات لازم را براي انجام وظايف خود به عمل آورده است. اما به‌طور كلي، از سال ۱۳۸۴ مسائل مربوط به مبحث حفاظت و حفاظت حقوقي كه در قالب كنوانسيون ۱۹۵۴ لاهه تعريف شده و بايد سازمان ميراث فرهنگي به عنوان مجري و برگزار‌كننده آن اقدام كند، معلق مانده است.
همچنين ايجاد مخازن امن براي موزه‌ها پس از سال ۱۳۸۴به حالت تعليق درآمد. نتيجه اين تعليق اين است كه امروزه اغلب موزه‌هاي ما داراي مخازن موقت هستند و تنها حدود ۶ تا ۷ مخزن امن در سطح كشور وجود دارد. بديهي است كه موضوعات مختلفي مانند اقدامات مربوط به مقابله با حوادث طبيعي، حوادث نظامي و اجتماعي نيازمند انواع مختلفي از اقدامات حفاظتي است. در شرايط جنگ، تركيبي از تمامي اين وظايف مطرح مي‌شود.
شرايط موجود ما ادامه وضعيت قبلي است كه ما با آن پشتوانه وارد حوادثي شديم كه ناشي از جنگ دوازده روزه تحميلي بر ما بود. بايد گفت كه در طول سال‌هاي گذشته، دوره‌هاي آموزشي مختلفي درباره مسائل حفاظتي براي موزه‌داران توسط اداره كل موزه‌ها و پژوهشكده حفاظت و به‌طور مشترك با ايكوم و برخي موزه‌ها برگزار شده است. اما ريتم سيستماتيكي كه بايد ايجاد مي‌شد، در برخي موارد تحقق پيدا نكرد. يكي از اقدامات مهم در اين زمينه، تشكيل شوراي تامين در حوزه ميراث فرهنگي است كه بايد به دعوت و مسووليت سازمان ميراث فرهنگي انجام شود، اما از سال ۱۳۸۴ تاكنون اين شورا تشكيل نشده است و اتفاقات اخير ضرورت برگزاري اين شورا را بيش از پيش يادآوري مي‌كند.
واقعيت اين است كه در بسياري از موزه‌هاي كشور، موزه‌داران آنچه در توانشان بوده، انجام داده و مديران و اداره كل موزه‌ها اقدامات بسيار شايسته‌اي را به عمل آورده‌اند. در شرايط بحران موضوع نجات‌بخشي يا به عبارتي اقداماتي كه منطبق بر استاندارد است، گاه متفاوت بوده و هر تلاشي كه در زمينه نجات اشيا صورت مي‌گيرد، بسيار حايز اهميت است. به‌طور مثال، در موزه‌هاي بزرگي مانند كاخ گلستان و موزه ملي، بالغ بر ۸۰ درصد اقدامات مطابق استانداردهاي بين‌المللي و به شكل قاعده‌مند صورت گرفته و موارد ديگر نيز به صورت اضطراري انجام شده است.
حتي در كاخ گلستان شاهد تهيه نسخه پشتيبان از اطلاعات ديجيتالي اشيا هستيم. اين مساله يكي از اقدامات مهم در راستاي حفاظت آثار است. مستندسازي آثار تنها به عكسبرداري محدود نمي‌شود و مي‌تواند اشكال مختلف ديگري نيز داشته باشد. سامانه «جام» كه توسط اداره كل موزه‌هاي ميراث فرهنگي ايجاد شده، اقدام مهمي بوده و اهميت بسيار بالايي دارد. در اتفاقات اخير اين حساسيت مطرح و مشخص شد كه چرا ضروري است تمامي اطلاعات مربوط به آثار و اشيا، چه در بخش خصوصي و چه دولتي، بايد وارد اين برنامه شوند.
آنچه در اين سال‌ها انجام نشده، مستندسازي جامع و همچنين رعايت حفاظت‌هاي استاندارد است كه در شرايط آتش‌بس بايد مورد توجه ويژه قرار گيرد. مطلع شده‌ام كه در موزه‌هايي مانند موزه ملي و كاخ گلستان اين اقدامات در حال انجام است و به‌طور اضطراري، آثاري كه امكان جابه‌جايي نداشتند، در محل خود با اصول و استانداردهاي موجود مورد حفاظت قرار گرفته‌اند و مقوله حفاظت همچنان توسط اين مراكز در حال پيگيري است.
در اكثريت موزه‌هاي كشور، اين اقدامات انجام شده، هر چند هستند موزه‌هايي كه كمتر به اين مسائل توجه كرده‌اند. قطعا اداره كل موزه‌ها بايد اين موضوع را پيگيري كند تا در شرايط پيش‌رو، حداقل استانداردها در همه موزه‌ها رعايت شود.
اما براي آينده يكي از مسائل بسيار ضروري ايجاد مخازن امن است. ضمن اينكه فضاهاي مناسب براي حفاظت از آثار در شهرها وجود دارد كه مي‌تواند در شرايط اضطراري در اختيار ميراث فرهنگي، مجموعه‌داران و موزه‌داران خصوصي قرار گيرد و اين امر در تهران نيز بايد مورد توجه شهرداري و ارگان‌هاي ديگر قرار گيرد. براي مثال، يكي از مواردي كه بايد در شهرداري تهران به آن توجه شود، ايجاد مخازن امن در مناطق تاريخي تهران است. موزه‌هاي شهرداري تهران -قريب به هفتاد موزه- فاقد مخزن مناسبند، به ويژه خانه‌موزه‌ها كه مخزن موقت هم ندارند و بايد براي رفع اين مشكل در دوران آتش‌بس تلاش شود.
علاوه بر اين، بسياري از سازمان‌ها وظيفه دارند در اين زمينه اقدام كنند. به عنوان نمونه، وزارت امور خارجه در مجموعه ميدان مشق فضاي مناسبي در اداره آگاهي قديم در اختيار دارد كه مي‌تواند جهت حفاظت از آثار تاريخي مجموعه‌هاي مختلف مورد استفاده قرار گيرد.
يكي از بزرگ‌ترين مشكلات در شرايط فعلي، حفاظت از آثار تاريخي است كه در اختيار مردم عادي و صاحبان آثار تاريخي و مجموعه‌داران خصوصي است. نهادهاي مختلف اين امكان را دارند كه براي آنان فضاهاي امن و منظم با ويژگي‌هاي حفاظتي مناسب فراهم كنند؛ فضاهايي كه شهرداري و ساير نهادها مي‌توانند ايجاد كنند و در اختيار ميراث فرهنگي و اين افراد قرار گيرد.
واقعيت اين است كه آنچه در موزه‌هاي دولتي، عمومي و ميراثي انجام شده، قابل تقدير است و جاي تشكر و قدرداني از همه موزه‌داران دارد كه در اين شرايط تلاش‌هاي بي‌وقفه و قابل توجهي داشته‌اند. مطمئنا با در نظر گرفتن همه موارد ياد شده، ايجاد فضاهاي امن، مستندسازي، توسعه سامانه «جام» و گسترش امكانات ديجيتال براي موزه‌ها و آثار مي‌تواند همراه با اقدامات جاري، شرايط به مراتب بهتري فراهم آورد.
از اين رو بايد تلاش كنيم دستورالعمل‌ها و قوانيني كه پيش‌تر داشتيم و سال‌ها به تعليق درآمده‌اند را دوباره در اولويت اقدامات قرار دهيم. در پايان، از همه صاحبان اموال فرهنگي و تاريخي، موزه‌داران و مجموعه‌داران كه به شكل شبانه‌روزي و با ايثار و تلاش بي‌وقفه فعاليت كرده‌اند، صميمانه قدرداني مي‌كنم.
رييس ايكوم ايران