به بهانه آتش‌سوزي بندر شهيد رجايي
چه كسي به پيامدهاي بلندمدت حوادث فكر مي‌كند؟
مهسا بشيري
كشور ما همواره آبستن بروز حوادث و سوانح مختلفي است كه هر دم بخشي از اين سرزمين را داغدار مي‌كند. تعداد كشته‌شدگان و مجروحين شايد براي ما كه دور از ميدان حادثه‌ايم تنها اعدادي باشد كه هر لحظه بيشترشدنش را مي‌شنويم اما براي آنان كه عزيزي از دست مي‌دهند، دارايي‌شان از دست مي‌رود يا هوايي پر از دود و غبار استشمام مي‌كنند؛ دردي است به وسعت همه روزهاي بعدي.
از زلزله سال 1369 رودبار-منجيل گرفته تا آتش‌سوزي ساختمان پلاسكو، زلزله كرمانشاه، سيل سال 1398، فرو ريختن ساختمان متروپل، حادثه معدن طبس و... بسياري مردم تا هميشه با تبعات ناشي از فاجعه رخ‌داده دست و پنجه نرم كرده‌اند؛ برخي مكررا دچار حملات اضطرابي شده‌اند، برخي با نقص عضو تا هميشه از انجام كارهاي روزمره‌شان بازمانده‌اند، برخي با از دست دادن سرپرست خانواده با فقر دست و پنجه نرم كرده‌اند، برخي با از دست دادن پدر و مادرشان همه عمر حسرت به دل مانده‌اند، برخي تا هميشه از زيستن در زير سقف ترسيده‌اند، برخي در شرايط رواني نامناسب پس از سانحه طعم جدايي از همسر را چشيده‌اند و... اما چه كسي به اين تبعات و اثرات انديشيده و مهم‌تر از آن برايش كاري كرده است؟
به خاطر دارم يكي از ساكنين شهر رودبار در كتاب «تاريخ شفاهي مديريت بحران پس از زلزله رودبار-منجيل (۱۳۶۹) گفته بود كه:
اينها آثار رواني ناشي از همان زلزله بود. خيلي از مادرها و پدرها افسرده شده بودند، هنوز هم هستند. ما كه اينجا براي زلزله سالگرد مي‌گيريم، بيچاره‌ها براي بچه‌هايشان ناراحت مي‌شوند، دلگيرند. يادي كه از آن حادثه مي‌كنند، آن شرايط گذشته و خاطرات همه براي ايشان متجلي مي‌شود. هم آثار و تبعات روحي و رواني بود، هم اقتصادي بود، هم اجتماعي بود. اينها همه تاثيرگذار بوده است. مثلا ما در رودبار، هنوز كه هنوز است بعد از 30 سال از وقوع زلزله، دست به گريبان چنين موضوعاتي هستيم. هنوز هم ما را رها نكرده است...
پس از وقوع حوادث و سوانح، ساختارهاي اقتصادي، فضايي، اجتماعي و فردي دچار فروپاشي مي‌شوند. اين رخدادها به بروز تنش‌ها و بحران‌هاي گسترده در حوزه‌هاي اخلاقي، روابط اجتماعي، تعاملات انساني، جهان‌بيني افراد، ارزش‌ها و هنجارهاي اجتماعي مي‌انجامد؛ اثراتي كه برخي در كوتاه‌مدت و برخي در بلندمدت بروز پيدا مي‌كنند. بي‌توجهي به پيامدها و آثار سوانح به خصوص در ابعاد رواني اجتماعي و اقتصادي چه در كوتاه‌مدت و چه در بلندمدت انتقادي است كه نه تنها به بدنه اجرايي كشور، بلكه به متخصصين، پژوهشگران، رسانه‌ها، سازمان‌هاي مردم‌نهاد و... نيز وارد است. پس از هر حادثه و سانحه‌اي تمركزها به سوي مردم آسيب‌ديده جلب مي‌شود و سيل كمك‌هاي مادي و غيرمادي به سوي منطقه روان مي‌شود؛ مقالات و كتاب‌ها منتشر مي‌شوند؛ خبرهاي بسياري در خبرگزاري و روزنامه‌ها درج مي‌شود؛ گزارش‌هاي كمك‌هاي مردمي ارايه مي‌شود؛ اما پس از مدتي مردم آسيب‌ديده رها مي‌شوند تا گاهي گذر دانشجويي يا محقق دردمندي به مناطق تحت‌تاثير حوادث و سوانح بيفتد.
موضوع اثرات سوانح آن‌قدر مهم است كه مطالعه‌اي تحت عنوان «فراتر از آتش‌سوزي‌هاي جنگلي: جامعه، تاب‌آوري و بازيابي» براي بررسي تاثيرات آتش‌سوزي‌هاي جنگلي ويكتوريا در سال ۲۰۰۹، ازجمله شنبه سياه، بر سلامت روان و بهزيستي اعضاي جامعه انجام شد. اين پژوهش توسط دانشگاه ملبورن با دريافت كمك‌هاي مالي از سازمان‌هاي دولتي انجام شد. بيش از ۱۰۰۰ نفر از طريق نشست‌هاي جمعي، پرسشنامه‌هاي دوره‌اي (۳-۴، ۵ و ۱۰ سال پس از آتش‌سوزي‌ها) يا مصاحبه‌هاي عميق (۳-۴ سال پس از آتش‌سوزي‌ها) تجربيات خود را به اشتراك گذاشتند. گروه‌هاي مختلفي از جوامع با تاثيرات كم، متوسط و زياد از آتش‌سوزي‌ها براي مقايسه و شناسايي تفاوت‌هاي ايجاد شده توسط آتش‌سوزي‌ها در پژوهش گنجانده شدند.
اين پژوهش تاثيرات بلندمدت تجربه سوانح و اختلالات ناشي از آن را بررسي كرد و هدفش درك فرآيند بازيابي طولاني‌مدت، شناسايي نيازهاي حمايتي براي افراد آسيب‌ديده و راهنمايي براي آمادگي و بازيابي پس از رويدادهاي آينده بود.
در كشور ما، وقوع مكرر حوادث و سوانح نشان از ضرورت توجه به پيامدهاي اجتماعي، رواني و اقتصادي اين رويدادها دارد. اثرات ناشي از سوانح، از خسارت‌هاي مالي تا آسيب‌هاي رواني، گاه تا سال‌ها پس از حادثه ادامه مي‌يابد و زندگي بسياري را تحت‌تاثير قرار مي‌دهد. در اين ميان، بي‌توجهي به تبعات بلندمدت اين رخدادها، ضعف جدي در مديريت بحران و بازيابي پس از سوانح را نشان مي‌دهد. توجه مستمر و برنامه‌ريزي جامع براي كاهش آسيب‌هاي طولاني‌مدت و حمايت از افراد آسيب‌ديده، ضرورتي اجتناب‌ناپذير است.
كلام آخر اينكه، از مردم سانحه‌ديده فقط در روزها، هفته‌ها و ماه‌هاي اول ياد نكنيم، وظيفه همه ماهاست كه از اتفاقات و اثرات در سال‌هاي طولاني بعدي حرف بزنيم، برنامه‌ريزي كنيم و كاري براي كاهش رنجشان انجام دهيم.
عضو هيات علمي گروه بازيابي پس از سانحه پژوهشكده سوانح طبيعي