استمرار هنر معماري ايران از دوره هخامنشيان
اشاره - محمدتقي مصطفوي، نويسنده كتاب «اقليم پارس» در سال ۱۳۴۳خورشيدي، در سال ۱۳۵۰ در مقاله‌اي به چگونگي «استمرار هنر معماري ايران» پرداخته است. از آنجا كه در چندسال اخير، در شبكه‌هاي اجتماعي مانند واتس‌اپ و اينستاگرام و... به فيلم‌هايي درباره استمرار معماري دوره اسلامي ايران از دوره ساسانيان پرداخته مي‌شود، در نتيجه ضروري ديديم تا با انتشار اين مقاله باستانشناسي، به اين نكته مهم هويت تاريخي اشاره كنيم كه هر چه حافظه تاريخي ملتي با دور ماندن يا دور نگهداشتن از منابع آگاهي علمي ضعيف‌تر شود تا حدي كه به اصطلاح «پاك شدن حافظه تاريخي» بينجامد، به همان ميزان مي‌توان باورهاي يك جامعه را با اخبار پوچ و ضد و نقيض براي تغيير هويت، خودباوري و اتكاي ملي سست‌تر كرد. در نتيجه همه ما به خوبي مي‌دانيم كه با اين سياست بلندمدت راهبردي يا استراتژيك، چه خطرهاي بلندمدتي براي آرامش و امنيت رواني جامعه و تزلزل در هويت تاريخي مانند آنچه انگلستان با زبان فارسي در هندوستان و پاكستان كرده، ايجاد مي‌شود. بنابراين معماري ايراني، چيزي كمتر از شعر و ادبيات فارسي با همه ظرايف هنري‌اش ندارد كه بايد به احياي دوباره آن پس از پنج دهه توقف پرداخت.
كشور باستاني ايران با دارا بودن پيشينه چند هزار ساله تمدن و گسترش آن در سرزمين‌هاي دور و نزديك بالطبع از نظر هنر معماري هم واجد اهميت فراوان است. بديهي است كه جا دارد هنر معماري آن از ديده‌هاي گوناگون مورد بررسي قرار گيرد. به همين مناسبت موضوع ادامه شيوه‌هاي معماري و استمرار آن در طول زمان در سرزمين ايران توجه وزارت محترم فرهنگ و هنر را به خود معطوف داشت و از اينجانب خواستند در اين زمينه مختصري نگاشته... به محضر خوانندگان گرامي و علاقه‌مندان بدين‌گونه مطالب عرضه كند... . ايوان و نقش چند هزار ساله آن در معماري ايران - اگر به نقشه كاخ‌هاي پاسارگاد يا پاسارگاد و تخت جمشيد و شوش كه قديمي‌ترين كاخ‌هاي شاهنشاهي ايران به شمار مي‌رود، نظر افكنيم، درمي‌يابيم كه كاخ‌هاي مختلف اين مجموعه‌هاي تاريخي دوران هخامنشي هر كدام داراي يك يا چند ايوان بدين شرح بوده است: در پاسارگاد؛ ۱-كاخ باركوروش يعني همان كاخي كه يك ستون آن برپا مانده است از هر چهارسو داراي ايوان است و از هر جانب تالار مركزي كاخ مي‌توانستند به وسيله ايواني به درون آن راه يابند (چهارايوان) . ۲-كاخ بزرگ ديگر كوروش كه به نام كاخ اختصاصي آن شاهنشاه شناخته و نامگذاري شده است مشتمل بر تالار مركزي و دو ايوان خارجي بزرگ و طولاني يكي در جانب شمال غربي و ديگري در سمت جنوب شرقي آن (دو ايوان) در تخت‌جمشيد... در شوش... پس از دوره هخامنشي مناسب مي‌داند به بررسي آثار دوران اشكاني بپردازد. پروفسور پوپ زير عنوان «تاريخ معماري اشكاني» نوشته نقشه‌هاي كاخ‌هاي اشكاني الحضر (Hatra) و آشور (Ashur) و نيپور (Nippur) (هر سه بناي مورد ذكر در سرزمين بين‌النهرين (كشور عراق) واقع است.) ... معماري دوره ساساني از ديرزماني مورد بررسي فراوان قرار گرفته است و شواهد روشني وجود دارد كه مي‌رساند مبناي مهم‌ترين عوامل معماري دوران اسلامي ايران بر عوامل معماري عهد ساساني نهاده شده است... در معماري دوره ساساني اهميت ايوان افزون‌تر شده است تا آنجا كه كاخ بلند و سترك خسرو انوشيروان در تيسفون به نام طاق كسري و ايوان كسري و ايوان مدائن خوانده مي‌شود و بقاياي كاخي از زمان شاپور دوم در خوزستان كنار رود كرخه موجود است كه آن را به نام ايوان كرخه مي‌شناسند... اكنون به نقش ايوان در دوران اسلام بپردازيم... مسجد جامع نيريز ايوان بزرگي در جانب قبله دارد كه قديمي‌ترين قسمت و بناي اصلي آن به شمار مي‌رود و بر محراب انتهاي ايوان نامبرده كتيبه‌هاي گچبري شيوه‌اي متعدد با سال تاريخ‌هاي مختلف يعني ۳۶۳، ۴۶۰، ۵۶۰ هجري ديده مي‌شود. با توجه به تاريخ قديمي‌تر محراب يعني سال ۳۶۳هجري به آساني مي‌توان دريافت كه احداث ايوان در بناي تاريخي مورد ذكر چه نيكو ادامه شيوه معماري دوران ساساني را مي‌نمايد و به گفته آقاي گدار «فايده مطالعه در بناي مسجد جامع نيريز كشف اين نكته است كه اين مسجد يكي از نمونه‌هاي خوبي است كه استعمال سبك معماري ساسانيان را در قرون اسلام نشان مي‌دهد»... اساسا به گفته يكي از محققين صائب‌نظر ايران طرح چهارايوان در چهارجانب سراي ايراني به هر صورت از ديرباز لازمه آب‌وهوا و وضع طبيعي سرزمين ايران بوده است، زيرا در هنگام تابستان و موسم گرما بامدادان ايوان‌هاي شمالي يا شرقي و در ساعات پسين ايوان جنوبي و عصرهنگام ايوان غربي مورد استفاده واقع مي‌شود و اين موضوع به حكم سائغه طبيعي از نخستين مراحل معماري ايران در ساختمان ابنيه نقشي اساسي داشته است. نظير آنچه درباره استمرار ساختمان ايوان در ابنيه دوران‌هاي مختلف ايران نوشته آمد براي ديگر عوامل معماري نيز صدق مي‌كند. چنان‌كه گنبدهاي سترك كاخ اردشير بابكان در فيروز‌آباد منشا ايجاد تحولي در پوشش‌هاي گنبدي گشت و به صورت‌هاي تكامل يافته گنبدهاي دوره‌هاي سلجوقي و مغول و صفويه و ساير ادوار اسلامي ايران ساخته و پرداخته شد يا پوشش‌هاي مسطح به وسيله الوارها و تيرهاي چوبي و انواع تزئينات معمول در اين‌گونه پوشش‌ها توام با ستون‌هاي مختلف كه در معماري‌هاي نواحي شمالي ايران از قديمي‌ترين ادوار تاريخي معمول و متداول بوده، در معماري‌هاي هخامنشي و صفوي و قاجاريه به صورت‌هاي بس نمايان و چشمگير به كار رفته است... از يك طرف سرزمين وسيع ايران با شرايط جوي كاملا متفاوت و گوناگون ايجاب كرده و مي‌كند تا معماري‌هاي آن بر اصول مناسب با هر محل استوار باشد و از طرف ديگر روحيه هنرآفرين نژاد ايراني و فرزندان اين مرز و بوم كه در سخت‌ترين شرايط زندگي هم از ايجاد آثار هنري بازنمانده و نمي‌ماند منشا آثاري شده است...
منبع: كتابخانه‌هاي شماره يك و ايرانشناسي.